Η Γη της Επαγγελίας της Επανάστασης

Του Πέτρου Παπασαραντόπουλου, Μεταρρύθμιση, 17.5.12

Η Ελλάδα τον τελευταίο καιρό έχει κατακλυστεί από διάφορους «υπερεπαναστάτες» που φαντασιώνονται ότι η χώρα μας ευρίσκεται σε προεπαναστατική περίοδο. Για το λόγο αυτό, σπεύδουν να μας δώσουν τα φώτα τους για το πώς θα πραγματωθεί ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός της Ελλάδας, μέσα από το γκρέμισμα του καπιταλιστικού συστήματος.

Στην αρχή ήταν οι κάθε είδους ακτιβιστές που ήρθαν από όλη την Ευρώπη και συμμετείχαν σε κάθε είδους κινητοποιήσεις. Στη συνέχεια, μετακλήθηκαν οι θεωρητικοί της Επανάστασης. Παραμονές εκλογών, τα φαινόμενα αυτά πύκνωσαν. Ένας ημιπαράφρων διασκεδαστής [1], ο Σλάβοϊ Ζίζεκ, θαυμαστής του Στάλιν και των Ερυθρών Χμερ του Πολ Ποτ, συμμετείχε σε εκδήλωση που οργάνωσε προς τιμήν του ο ΣΥΡΙΖΑ, όπου υποστήριξε ότι «ο ΣΥΡΙΖΑ, θα χρειαστεί τον τρομερό συνδυασμό μιας πολιτικής με αρχές και ενός αδίστακτου πραγματισμού, μιας δημοκρατικής δέσμευσης και μιας ετοιμότητας να δράσει γρήγορα και βάναυσα, όταν χρειάζεται» [2]. Στη χορεία αυτών που ανακάλυψαν την Ελλάδα ως Γη της Επαγγελίας της Επανάστασης, προστέθηκε και ο Ταρίκ Αλί, ακτιβιστής και διανοούμενος από την Αγγλία, ο οποίος καλεί τους Έλληνες να ψηφίσουν υπέρ του ΣΥΡΙΖΑ, επειδή «η εμφάνιση ενός τεράστιου κοινωνικού κινήματος διαμαρτυρίας ανέτρεψε τους συσχετισμούς υπέρ των δυνάμεων της ευρείας Αριστεράς.

Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι το αποτέλεσμα αυτού του κινήματος. Τίποτα ανάλογης κλίμακας δεν έχει κάνει την εμφάνισή του αλλού στην Ευρώπη ως τώρα (υπογράμμιση δική μας)» [3].

Σε πρόσφατη ομιλία του στην Αθήνα, προσκεκλημένος από την ΑΝΤΑΡΣΥΑ (που κατέρχεται αυτοδύναμα στις εκλογές της 17 ^ης Ιουνίου), είπε στο εμβρόντητο ακροατήριό του τα ακόλουθα: Οι εχθροί της Αριστεράς, παγκοσμίως, βλέπουν τον ΣΥΡΙΖΑ ως πελώρια απειλή. Και αυτό μου θυμίζει τις τεράστιες εκστρατείες που έγιναν εναντίον του Τσάβες, στη Βενεζουέλα από τα βενεζουελάνικα ΜΜΕ, και από τα παγκόσμια ΜΜΕ. Είναι πολύ παρόμοια.

Λοιπόν, σ’ αυτή την κρίσιμη κατάσταση, αυτό που θα συμβεί στις 17 Ιουνίου γίνεται απολύτως ζωτικής σημασίας. Πρέπει να είμαι τίμιος μαζί σας. Εάν ήμουν Έλληνας πολίτης, στις 17 Ιουνίου, θα ψήφιζα ΣΥΡΙΖΑ.

Έτσι, εάν ο ΣΥΡΙΖΑ πρόκειται σοβαρά να αμφισβητήσει και να κατανικήσει τους μνημονιακούς πολιτικούς για μεγάλο χρονικό διάστημα, τους λέω με ένα πολύ ανοιχτό και συντροφικό τρόπο, μην περιμένετε πάρα πολύ μέχρι η κρίση να βγει εκτός κάθε ελέγχου. Εάν νικήσετε, το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνετε είναι να εθνικοποιήσετε το τραπεζικό σύστημα.

Το 1921, ο Λένιν περιέγραψε τις καπιταλιστικές αστικές πολιτικές... Στην ουσία του ο καπιταλισμός είναι ένα δικτατορικό σύστημα. Και το βλέπουμε αυτό, σήμερα. Όπου εκδηλώνεται η δημοκρατία, δέχεται επίθεση από τους ιδεολογικούς τρομοκράτες των ελίτ.

Κατά τη γνώμη μου, είναι ουτοπικό να πιστεύετε ότι μπορείτε να κλωτσήσετε την Ευρωπαϊκή Ένωση στη μούρη και ταυτόχρονα να παραμείνετε στην ευρωζώνη. Είναι δύσκολο ζήτημα. Γι’ αυτό ένα 60 έως 70% του ελληνικού λαού δεν θέλει να βγείτε από την ευρωζώνη. Είναι τρομαγμένοι. Και καταλαβαίνω γιατί είναι τρομαγμένοι. Γιατί το βιοτικό τους επίπεδο θα πέσει. Καμία αμφιβολία γι’ αυτό. Αλλά, επιτρέψτε μου να σας πω, ότι υπάρχουν προηγούμενα για τροπές αυτού του είδους, όταν μία χώρα είναι κυριολεκτικά υποβαθμισμένη στη χρεοκοπία. Η Αργεντινή δεν είναι μία χώρα τόσο μικρή όσο η Ελλάδα, αλλά μπορεί κανείς να πάρει μαθήματα απ’ αυτήν [4].

Η Οικονομική Κρίση στην Αργεντινή

Ακολουθώντας τη συμβουλή του Ταρίκ Αλί, προσπάθησα να πάρω μαθήματα από την Αργεντινή. Όχι τόσο για τις οικονομικές παραμέτρους της κρίσης, όσο για τις ανθρωπολογικές. Για το πώς συμπεριφέρονται οι άνθρωποι σε εποχές κρίσης. Βρήκα μια απάντηση σε ένα από τα σημαντικότερα βιβλία Διεθνούς Οικονομικής[5]. Οι συγγραφείς του βιβλίου κάνουν την ακόλουθη εξαιρετική επισήμανση:

Η διεθνής μακροοικονομική μπορεί συχνά να φαίνεται ένα ανιαρό και αφηρημένο θέμα, αλλά θα πρέπει να θυμόμαστε ότι οι κοινωνίες και τα άτομα μπορεί να ταραχτούν βαθιά από τα θέματα που θα μελετήσουμε. Αυτό το άρθρο γράφτηκε αμέσως μετά την έναρξη της σφοδρής οικονομικής κρίσης που καταβρόχθισε την Αργεντινή το 2002, μετά την κατάρρευση της σταθερής συναλλαγματικής της ισοτιμίας, μιας χρηματοπιστωτικής κρίσης και της κυβερνητικής αποτυχίας. Το πραγματικό προϊόν συρρικνώθηκε κατά 15% και χρειάστηκαν χρόνια για να ξαναφτάσει στο προηγούμενο επίπεδό του, καθώς τα ποσοστά φτώχειας και ανεργίας παρέμεναν σε υψηλά επίπεδα. Η χώρα βυθίστηκε σε μια οικονομική ύφεση που ήταν χειρότερη και από εκείνες των δεκαετιών του 1930, του 1910 και του 1890.

ΡΟΖΑΡΙΟ, Αργεντινή – Η είδηση διαδόθηκε γρήγορα στις τεράστιες αστικές φτωχογειτονιές γύρω από το Ροζάριο. Υπήρχε τροφή στον αυτοκινητόδρομο –και ήταν ακόμα ζωντανή.

Ένα φορτηγό που μετέφερε βοοειδή είχε ανατραπεί κοντά σε αυτήν την επαρχιώτικη βιομηχανική πόλη, σκορπίζοντας 22 άριστης ποιότητας βοοειδή Angus , που έκλειναν τον αυτοκινητόδρομο. Κάποια ζώα πέθαναν. Τα περισσότερα ήταν τραυματισμένα. Μερικά ήταν σώα.

Ένας όχλος βγήκε από τη Las Flores , μια παραγκούπολη από σωρούς σκουπιδιών και μεταλλικές παράγκες που ξεχείλιζε από πρόσφυγες λόγω της οικονομικής κατάρρευσης του κάποτε πλουσιότερου έθνους της Λατινικής Αμερικής. Μέσα σε μερικά λεπτά, 600 πεινασμένοι κάτοικοι έφτασαν στον τόπο του ατυχήματος, κρατώντας μασέτες και χασαπομάχαιρα. Ξαφνικά, σύμφωνα με τις περιγραφές κάποιων από τους παρόντες εκείνη τη μέρα του Μαρτίου, ακούστηκε μια κραυγή.

«Σκοτώστε τις αγελάδες!» κάποιος φώναξε. «Πάρτε ό,τι μπορείτε!»

Οι υπάλληλοι της εταιρείας βοοειδών που επιχείρησαν να διασώσουν κάποιες, εγκατέλειψαν την προσπάθεια. Και η σφαγή ξεκίνησε. Η μυρωδιά του αίματος, του θανάτου και του φρέσκου κρέατος γέμισε τον αυτοκινητόδρομο. Οι αγελάδες μουγκάνιζαν καθώς τεμαχίζονταν από ομάδες ανδρών, γυναικών και παιδιών. Ξέσπασαν καυγάδες για ένα κομμάτι κρέας που διεκδικούσαν, επιδιδόμενοι σε ματωμένες διελκυστίνδες.

«Έβλεπα γύρω ανθρώπους να τραβούν πόδια, κεφάλια και όργανα αγελάδων, και δεν μπορούσα να πιστέψω στα μάτια μου,» είπε ο Alberto Banrel , 43ετών, που εργαζόταν σε κατασκευαστικά έργα μέχρι τον προηγούμενο Ιανουάριο, όταν η οικονομία έπιασε πάτο, όταν η Αργεντινή υπέστη τη μεγαλύτερη κρίση χρέους που συνέβη ποτέ στον κόσμο και μια τεράστια υποτίμηση του νομίσματος.

«Όμως εκεί ήμουν κι εγώ, με το δικό μου ματωμένο μαχαίρι και ένα κομμάτι κρέατος,» είπε ο Banrel . «Αισθανόμουν ότι είχαμε γίνει μια αγέλη άγριων ζώων… σαν πιράνχας στο Discovery Channel . Σαν αυτά είχαμε γίνει.»

Η απόγνωση εκείνης της ημέρας, γείτονας εναντίον γείτονα για ένα κομμάτι κρέας, υποδήλωνε πόσο βαθιά είχε αλλάξει την Αργεντινή η κατάρρευση. Παραδοσιακά περήφανοι, οι Αργεντινοί είχαν αρχίσει να απελπίζονται. Οι φήμες μιλούσαν για τη χαμένη αξιοπρέπεια, για ένα έθνος που υποβαθμίστηκε με τρόπους που δεν μπορούσε να φανταστεί στο παρελθόν….

Μέχρι την προηγούμενη χρονιά, οι Αργεντινοί ήταν πολίτες του πλουσιότερου, πιο μορφωμένου και πιο εξευγενισμένου έθνους στη Λατινική Αμερική…. Οι φτωχοί εδώ ζούσαν με περισσότερη αξιοπρέπεια από εκείνους οπουδήποτε αλλού στην περιοχή. Η Αργεντινή ήταν, όπως άρεσε στους Αργεντινούς να λένε, πολύ πολιτισμένη χώρα.

Όχι πια….

Με τις κυβερνητικές στατιστικές να δείχνουν ότι 11.200 άνθρωποι την ημέρα έπεφταν κάτω από το όριο της φτώχειας –κερδίζοντας λιγότερο από 3 δολάρια την ημέρα– το Μπουένος Άιρες, μια πόλη που κάποτε συγκρινόταν με το Παρίσι, έγινε το βασίλειο πτωματοφάγων και κλεφτών τη νύχτα. Νεόπτωχοι άστεγοι άνθρωποι εμφανίζονταν από εγκαταλελειμμένα κτίρια και βαγόνια, ψάχνοντας στα σκουπίδια σε παρακμάζουσες γειτονιές της μεσαίας και της ανώτερης τάξης. Οι άνθρωποι από τη μεσαία τάξη, που εξαφανιζόταν, όπως ο Vicente Pitasi , 60 ετών και άνεργος, στράφηκαν σε ενεχυροδανειστήρια για να πουλήσουν τις βέρες τους.

«Έχω δει πολλά να συμβαίνουν στην Αργεντινή στη ζωή μου, αλλά ποτέ δεν έχασα την ελπίδα μέχρι τώρα,» είπε ο Pitasi . «Δεν έχει μείνει τίποτα εδώ, ούτε η περηφάνια μας.»…

Στις αγροτικές περιοχές στο εσωτερικό της χώρας, εμφανίστηκε έντονη πείνα και υποσιτισμός –κάτι που σχεδόν ποτέ δεν είχε συμβεί σε μια χώρα που ήταν διάσημη για το υπέροχο βοδινό κρέας και τα κυματιστά χωριά σιτηρών. Στην αναζήτηση του υπαίτιου, οι Αργεντινοί επιτέθηκαν σε σπίτια πολιτικών και σε ξένες τράπεζες….

Οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί είχαν διαφορετικές απόψεις για τα αίτια της άγριας κρίσης. Κάποιοι ειδικοί κατηγόρησαν την παγκοσμιοποίηση και τις λανθασμένες πολιτικές που επιβλήθηκαν από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Αλλά και κάποιοι άλλοι κατηγόρησαν την κυβέρνηση της Αργεντινής για ανεξέλεγκτες δαπάνες και συστηματική διαφθορά. Ωστόσο, στο μόνο πράγμα που όλοι συμφωνούν, είναι ότι δεν υπάρχει εύκολη λύση….

Αυτό που ήταν μια χιονόμπαλα φτώχειας και ανεργίας εξελίχθηκε σε μια χιονοστιβάδα, από τη χρεοκοπία και την υποτίμηση του Ιανουαρίου. Ένας αριθμός ρεκόρ Αργεντινών, περισσότεροι από τους μισούς, ζουν κάτω από επίσημο όριο της φτώχειας. Περισσότεροι από ένας στους πέντε δεν έχουν πλέον δουλειά….

Για κάποιες αγροτικές οικογένειες, η κρίση δεν τελειώνει εδώ. Προκάλεσε κάτι που σπάνια βίωνε η Αργεντινή: πείνα. Στην επαρχία Τουκουμάν, μια αγροτική ζώνη 1,3 εκατομμυρίων ανθρώπων, οι εργαζόμενοι στην υγεία λένε ότι οι περιπτώσεις υποσιτισμού αυξήθηκαν 20% μέχρι 30% από το προηγούμενο έτος.

«Εύχομαι να έκλαιγαν», ψιθυρίζει η Beatriz Orresta , 20 ετών, κοιτάζοντας τους δύο μικρούς γιους της σε μια καταθλιπτική μικρή πόλη της Τουκουμάν που παράγει ζαχαροκάλαμο, στους πρόποδες των Άνδεων. «Θα αισθανόμουν καλύτερα αν έκλαιγαν.» Ο Jonatan , 2 χρόνων, καθισμένος επάνω στο βρώμικο πάτωμα πίσω από την ξύλινη παράγκα της οικογένειας και ο 7 μηνών Santiago , που κρατάει στην αγκαλιά της, στέκονται απαθείς.

«Δεν το δείχνουν, αλλά πεινάνε. Το ξέρω ότι πεινάνε,» είπε.

Ο Ζόφος απέχει μόλις ένα βήμα, όχι όμως για τους Επαναστάτες

Για τους θιασώτες της Επανάστασης, τα όσα περιγράφονται ανωτέρω είναι ασήμαντες λεπτομέρειες, μπροστά στο στόχο της ανατροπής του καθεστώτος. Τα όσα συμβαίνουν σήμερα στην Ελλάδα, θα μοιάζουν με σκηνές ανέμελης παιδικής εκδρομής εάν βγούμε από το Ευρώ.

Υπάρχουν πολλοί σοβαροί άνθρωποι που μας έχουν προειδοποιήσει. Ξεχωρίζουν δύο σημαντικές παρεμβάσεις.

Πρώτα, εκείνη 11 πανεπιστημιακών [6] που επισημαίνουν ότι:

Με απλά λόγια, θα έχουμε χαμηλούς μισθούς με ελάχιστη αγοραστική δύναμη για εισαγόμενα και θα πουλάμε τα προϊόντα μας φθηνά ώστε να βρίσκονται αγοραστές. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα προτιμήσει να μην βοηθήσει την Ελλάδα, ώστε ο ίδιος δρόμος να μην αποτελεί επιλογή για άλλες χώρες της Ευρωζώνης. Θα υπάρξουν μόνο μικρές ομάδες του πληθυσμού που θα ενισχυθούν, όπως όσοι είχαν συσσωρεύσει χρέη προς το Δημόσιο, όσοι απολαμβάνουν μονοπωλιακά προνόμια στις αγορές και επωφελούνται από εμπόδια εισόδου, και όσοι έχουν μεταφέρει την περιουσία τους στο εξωτερικό. Όπως και στην Αργεντινή, θα υπάρξει μια περαιτέρω συμπίεση της μεσαίας τάξης και μια βαθύτερη οικονομική και κοινωνική πόλωση.

Σε παρόμοιες διαπιστώσεις καταλήγει και μια επιστημονική έκθεση της Εθνικής Τράπεζας [7]:

Εκτιμάται ότι η οικονομική δραστηριότητα θα υποστεί μια περαιτέρω σημαντική συρρίκνωση της τάξης του 22% σε πραγματικούς όρους (σταθερές τιμές, σταθερή συναλλαγματική ισοτιμία) -- επιπλέον της συρρίκνωσης του 14,3% την περίοδο 2009-2011. Η συνεπακόλουθη επίδραση στην ανεργία θα είναι δραματική, ανεβάζοντας το εκτιμώμενο ποσοστό ανεργίας στο 34%, ήτοι στο 1/3 του εργατικού δυναμικού.

…Ως εκ τούτου, η προαναφερόμενη αναγκαία υποτίμηση σε πραγματικούς όρους θα οδηγήσει σε άμεση ονομαστική υποτίμηση του νέου νομίσματος κατά περίπου 65% σε σχέση με το ευρώ (που είναι συνάρτηση της πραγματικής υποτίμησης και 32% πληθωρισμός, χωρίς να συνυπολογιστεί και ένα επιπλέον περιθώριο διακύμανσης της ισοτιμίας εξαιτίας της αβεβαιότητας για τις προοπτικές της χώρας). Οι νομισματικές αρχές, στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν έναν ελάχιστο παρονομαστή νομισματικής ισορροπίας, θα ανέβαζαν τα επιτόκια δανεισμού σε επίπεδα ακόμαυψηλότερα του πληθωρισμού (περίπου 5 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερα, ήτοι περί του 37%) με προφανείς επιπτώσεις στους δανειζόμενους.

Βάσει των παραπάνω εξελίξεων, το κατά κεφαλήν εισόδημα του μέσου Έλληνα πολίτη, σε όρους ευρώ, θα υποστεί δραματική κάμψη της τάξης του 55% από €19.400 το 2011 σε €8.700 μετά τη μετάβαση στο νέο νόμισμα. Αντίστοιχη συρρίκνωση θα υποστεί και ο πλούτος των Ελλήνων πολιτών, οι αξίες των ακινήτων και των καταθέσεών τους.

Η απάντηση του ΣΥΡΙΖΑ σε αυτές τις εκτιμήσεις, ήρθε με άρθρο του Μανόλη Δρεττάκη στην Αυγή [8], όπου αναφέρεται:

Η δημοσιοποίηση, χθες, μιας επιστημονικής έκθεσης της Εθνικής Τράπεζας για τις επιπτώσεις που θα είχε στη χώρα η ενδεχόμενη επιστροφή στη δραχμή, ανεξάρτητα από την όποια επιστημονική αξία της(υπογράμμιση δική μας), αποτελεί ανοιχτή και προκλητική, αλλά και απαράδεκτη παρέμβαση, στη νέα προεκλογική περίοδο, υπέρ των δύο κομμάτων εξουσίας.

Δεν είναι, επομένως, υπερβολή να λεχθεί ότι, εκτός από την πολιτική της στόχευση, η έκθεση της Εθνικής Τράπεζας αποτελεί «βόμβα» στα θεμέλια της ελληνικής οικονομίας και του τραπεζικού συστήματος.

Ή, όπως είχε πει ο Αλβέρτος Αϊνστάιν, αν τα γεγονότα δεν συμφωνούν με τη θεωρία, τότε αλίμονο στα γεγονότα…

Η προσγείωση θα είναι πολύ ανώμαλη

Οι υπερεπαναστατικές φαντασιώσεις όσων ονειρεύονται «εξαγωγή της επανάστασης» από τις χώρες τους στην Ελλάδα παραβλέπουν το ακόλουθο θεμελιώδες: Αυτό που συντελείται στις ημέρες μας στην Ελλάδα είναι μια κολοσσιαία συντηρητική «αντεπανάσταση» διατήρησης των κεκτημένων, επενδεδυμένη με αριστερόστροφο μανδύα.

Άλλωστε, όλη η προεκλογική εκστρατεία έγινε σε λάθος γήπεδο. Το μνημόνιο, είτε καταγγελλόμενο είτε αναδιαπραγματεύομενο, αναγορεύτηκε σε κεντρικό πρόβλημα μιας χώρας που δεν έχει κατανοήσει ότι άλλο είναι το πρόβλημα της: Το υφιστάμενο μοντέλο συγκρότησης της ελληνικής κοινωνίας και η παραγωγική του βάση θέλουν αλλαγή εκ βάθρων. Κανείς δεν ήθελε να γίνει δυσάρεστος, κανείς δεν το έθιξε ως κεντρικό πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας.

Η διάψευση προσδοκιών που δεν είναι δυνατόν να εκπληρωθούν θα είναι μια τραυματική εμπειρία για τη χώρα μας. Η προσγείωση θα είναι πολύ ανώμαλη. Η ανέμελη και προνεωτερική αντιμετώπιση των προβλημάτων της χώρας από μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας πολύ σύντομα θα αντικατασταθεί από απογοήτευση και οργή προς εκείνους που υπόσχονται τη Γη της Επαγγελίας.

Τότε, η Επανάσταση θα κονιορτοποιηθεί. Εκείνο που θα ακολουθήσει δεν θέλω ούτε να το σκέπτομαι. Ίσως όμως να είναι και ο μόνος τρόπος για να εγκαταλείψουμε τις εθνικές αυταπάτες και να αναστοχαστούμε τα θεμελιώδη.

---

[1] Είναι ιδιαίτερη χαρακτηριστική η απάντηση που έδωσε ο Έρικ Χόμπσμπαουμ για τον Ζίζεκ: «Θεωρώ ότι είναι ορθός ο χαρακτηρισμός του Ζίζεκ ως διασκεδαστή. Χρησιμοποιεί με επιδέξιο τρόπο την τεχνική της πρόκλησης που προσελκύει το ενδιαφέρον, αλλά δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι όσοι τον διαβάζουν μπορούν να αναστοχαστούν για τα προβλήματα της Αριστεράς». Συνέντευξη στον Tristram Hunt στην εφημερίδα The Observer , 16 Ιανουαρίου 2011.

[2] Για την άτεχνη αλλά και ενδεικτική προσπάθεια της Αυγής να λειάνει τις διατυπώσεις του Ζίζεκ, ενδεικτικό είναι το κείμενο του Πάσχου Μανδραβέλη στην Καθημερινή, 12 Ιουνίου 2012, με τίτλο Ντεκαφεϊνέ και γνήσιες μεταφράσεις,

[3]Ταρίκ Αλί: Η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ θα είναι ένα σημαντικό άλμα, Συνέντευξη στον Ηλία Σταθάτο, 3 Ιούνιου 2012, στο Δρόμο της Αριστεράς,

[4] Στέλιος Ελληνιάδης, Ταρίκ Αλί: Εάν ήμουν Έλληνας πολίτης, θα ψήφιζα ΣΥΡΙΖΑ! , Δρόμος της Αριστεράς,

[5] Robert Feenstra and Alan Taylor, International Economics (2nd ed.), Worth Publishers, 2012. σ ελ . 403-404. Θερμές ευχαριστίες στο Χρήστο Νίκα για την επισήμανση.

[6]Το χθες και το αύριο της ελληνικής κρίσης, Καθημερινή 3 Ιουνίου 2012,

[7]Ελληνική Οικονομία, Ειδική Έκθεση, Μάιος 2012.

[8]Μανόλης Δρεττάκης, Η έκθεση της Εθνικής Τράπεζας: "Βόμβα" στην οικονομία και στο τραπεζικό σύστημα της χώρας, Αυγή 31 Μαΐου 2012.