Κοινωνικό κράτος και δημοκρατία: η δίκαιη υπεράσπιση

Tου Γιάννη Παπαθεοδώρου, Αυγή, ΕΝΘΕΜΑΤΑ, 8.4.12

Το νέο «κοινωνικό ζήτημα»

 Παρόλο που, εδώ και μήνες, η δημόσια συζήτηση γύρω από την κρίση εξαντλείται στις διαχειριστικές δυσκολίες των δανειακών συμβάσεων (Μνημόνιο 1, 2 PSI κλπ.), ολοένα και περισσότερο γίνεται αντιληπτό ότι η κρίση επιτείνει την ταχύτατη αποσύνθεση όλων των δομών την κοινωνικής συνοχής και δοκιμάζει την ανθεκτικότητα των δημοκρατικών θεσμών. Είναι πια προφανές πως δεν βρισκόμαστε μπροστά σε ένα δημοσιονομικό πρόβλημα μιας υπερχρεωμένης χώρας αλλά μπροστά σε ένα νέο «κοινωνικό ζήτημα»,  που διαχέεται παντού: στο πολιτικό σύστημα, στις εργασιακές σχέσεις, στη σχέση μας με την Ευρώπη, στην ίδια την καθημερινότητα. Η κρίση εκδιπλώνεται πλέον μέσα από μια ακραία τάση πόλωσης, που διαχωρίζει οριστικά την πολιτική από την κοινωνία, την παραγωγή από την αναδιανομή, την ανταγωνιστικότητα από την αλληλεγγύη, τον πολιτικό φιλελευθερισμό των δικαιωμάτων από την εξατομίκευση της διαπραγματευτικής ισχύος. (βλ. κατάργηση συλλογικών συμβάσεων).

Με άλλα λόγια, η κρίση, τόσο στην ελληνική όσο και στην ευρωπαϊκή της διάσταση, έχει ήδη καταδείξει πως η κοινωνική συνοχή εξαρτάται από την αλληλεξάρτηση του κοινωνικού με το οικονομικό πεδίο  και πως οι αιτίες των σημερινών αδιεξόδων δεν βρίσκονται μόνο στην παθογένεια του ελληνικού παραγωγικού συστήματος αλλά στο ίδιο το περιεχόμενο του κοινωνικού κράτους και της δημοκρατίας. Ένας τρόπος, λοιπόν, για να σκεφτούμε διαφορετικά την κρίση είναι να επιστρέψουμε σε αυτές ακριβώς τις έννοιες, ακριβώς για να αποφύγουμε το στερεοτυπικό λόγο περί του «αυτονόητου μονόδρομου», αλλά και την εύκολη αντιπαράθεση μεταξύ μνημονιακής και αντιμνημονιακής ρητορείας. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι η πρόσφατη πρωτοβουλία για την «Υπεράσπιση της κοινωνίας και της δημοκρατίας» (www. koindim.eu) συγκεντρώνει ένα ευρύ ενδιαφέρον πολιτών από διαφορετικούς πολιτικούς χώρους, ακριβώς επειδή άνοιξε με τόλμη αυτή τη συζήτηση, αλλάζοντας την ποιότητα του διαλόγου στη δημόσια σφαίρα.

 Η επαναθεμελίωση του κοινωνικού κράτους 

 Στην παρούσα φάση της κρίσης, η σχέση του κοινωνικού κράτους με τη δημοκρατία δεν είναι απλώς μια τυπική σχέση θεσμικού εκσυγχρονισμού και πολιτειακής μέριμνας γύρω από τη διατήρηση του κοινωνικού ιστού. Είναι το κεντρικότερο ίσως ζήτημα που θα κρίνει την ίδια την έννοια των μεταρρυθμίσεων, την αποτελεσματικότητα των μέτρων της κοινωνικής πολιτικής αλλά και την ίδια τη συμβολαιακή σχέση των υποκειμένων με την πολιτική. Για να το πω σχηματικά: σε καιρούς κρίσης, το θέμα δεν είναι να μιλάμε απλώς για «λιγότερο κράτος» αλλά να αντικαταστήσουμε το παθητικό κοινωνικό κράτος «των αποζημιώσεων και των επιδοτήσεων» με ένα σύγχρονο κοινωνικό κράτος του δικαιώματος στην εργασία, στην κοινωνική απασχόληση, στην ένταξη, στο δικαίωμα στη ζωή εν κοινωνία, όπως το ορίζει στις οξυδερκείς αναλύσεις του ο Πιέρ Ροζανβαλόν. Η επαναθεμελίωση του κοινωνικού κράτους αλλά η δομή ενός νέου δίκαιου φορολογικού συστήματος εμπεριέχει ένα τύπο «συμβολαίου» που θα επιτρέψει στους πολίτες να εμπιστευτούν ξανά την πολιτική αλλά και τη δημοκρατία, εμποδίζοντας τη μοναδοποίηση, τον ατομικισμό, την εξαθλίωση. Ας μην το ξεχνάμε: η δημοκρατία είναι ένα σύστημα που προγραμματικά προϋποθέτει τη μείωση των ανισοτήτων ως εγγύηση της λειτουργίας της. (Για αυτό, άλλωστε, και ο σοσιαλισμός δεν μπορεί παρά να είναι δημοκρατικός, αλλά αυτό είναι μια άλλη υπόθεση).Αντ’ αυτού, σήμερα κυριαρχεί η αντίληψη περί κοινωνικού αυτοματισμού, περί «μεταρρυθμίσεων-σοκ», περί «ευελφάλειας», περί ενός νεοδαρβινισμού δηλαδή, που τεμαχίζει το κοινωνικό σώμα και συρρικνώνει το επίπεδο κοινωνικής προστασίας. Σε άλλους καιρούς, οι απόψεις αυτές θα θεωρούνταν απλώς αφελείς∙ σήμερα, είναι επικίνδυνες ακριβώς επειδή ενισχύουν την οικονομική δυσλειτουργία (ο περίφημος κύκλος της ύφεσης) και οδηγούν τη δημοκρατική συνύπαρξη στο έσχατο όριο της: στον κοινωνικό αποκλεισμό· δηλαδή σε ένα ανάπηρο πολιτικό σώμα, που δεν μπορεί να αναλάβει το «ηθικό βάρος» της συμμετοχής του στη δημόσια κοινωνική σφαίρα.

Μια νέα «κοινωνική εφεύρεση»

«Ακόμα κι αν είναι σε δύσκολη κατάσταση, ακόμα κι αν βρίσκεται σε απελπισία, το υποκείμενο της κοινωνικής δράσης θεωρείται ένας αυτόνομος υπεύθυνος άνθρωπος, ικανός να αναλάβει δεσμεύσεις και να τις φέρει σε πέρας».[1] Απαραίτητη συνθήκη για αυτή την υπευθυνότητα είναι η λογική του «συμβολαίου» και των «θετικών υποχρεώσεων» μεταξύ κοινωνίας και δημοκρατίας. Αυτό είναι το πραγματικό διακύβευμα σήμερα, αν θέλουμε να αποφύγουμε την αυτο-θυματοποίηση της χώρας αλλά και τον μελοδραματισμό σχολιασμό της «εθνικής σωτηρίας» και των τραγικών αυτοκτονιών. Ο μοναχικός διάλογος ατόμου και κοινωνίας, ψηφοφόρων και πολιτικού συστήματος, δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε ένα εκρηκτικό μείγμα μαζικής ανεργίας, δυσπιστίας απέναντι στους θεσμούς, γενικευμένης ανομίας, εκφασισμού των πολιτικών συμπεριφορών. Περισσότερο παρά ποτέ σήμερα, υπάρχει ανάγκη για μια «οικονομία της κοινωνικής ενσωμάτωσης», που θα καταφέρει να κρατήσει την κοινωνία όρθια απέναντι στον κατακερματισμό και στην κρίση.

Αν ο 19ος αιώνας επινόησε τη φιλανθρωπία και ο 20ός αιώνας επινόησε το κράτος πρόνοιας, ο 21ος πρώτος αιώνας χρειάζεται μια νέα «κοινωνική εφεύρεση», που να αντιστοιχεί με τον επανακαθορισμό των υποκειμένων της εργασίας ως πολιτικών υποκειμένων. Η κρίση (αλλά και η αντιμετώπισή της ως τώρα) έχει δείξει πως το μοντέλο της νεοφιλελεύθερης σκέψης περί «ευελιξίας και ασφάλειας» έφτασε ήδη στο τέλος του, αφήνοντας πίσω εκατομμύρια ανέργους στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Μαζί με αυτό το μοντέλο, έφτασε στο τέλος της και η παραδοσιακή σχέση εκατομμυρίων πολιτών με την πολιτική. Το κρίσιμο, λοιπόν, ερώτημα είναι : μπορούμε να επινοήσουμε –διανοητικά και πολιτικά– εκείνες τις μεταρρυθμίσεις που θα γεννηθούν από μια νέα πρακτική κοινωνικής αλληλεγγύης; Και αν ναι, μήπως για να γίνει αυτό χρειάζεται μια περαιτέρω εμβάθυνση της ίδιας της δημοκρατίας;  Η προσεχής δοκιμασία των εκλογών θα είναι ένα πρώτο βήμα σε αυτή την κατεύθυνση.

Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου διδάσκει νεοελληνική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

---

[1] Πιέρ Ροζανβαλόν, Το νέο κοινωνικό ζήτημα. Επανεξετάζοντας το κράτος πρόνοιας, πρλ. Θεόδωρος Σακελλαρόπουλος, μτφρ. Σπύρος Κακουργιώτης, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009, σ. 230.