Κριτήριο της αυτονομίας ο ορθός λόγος. Τσβετάν Τοντόροφ: ένας σύγχρονος διαφωτιστής

Του Γιώργου Σιακαντάρη, ΝΕΑ, 31.3.12

«Χρειάζεται άραγε... υπεράσπιση ο Διαφωτισμός σήμερα;» θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς. Κάποιος άλλος θα έλεγε «μα μετά το Αουσβιτς, υπάρχουν επιχειρήματα υπέρ του Διαφωτισμού;». Κάποιος τρίτος μπορεί να πει «μα ποιον απασχολεί ή ποιον θα έπρεπε να απασχολεί ο Διαφωτισμός σε μια εποχή που αμφισβητούνται οι μεγάλες κατακτήσεις της κοινωνικής Ευρώπης;». Ή πάλι «μπορούν τα προτάγματα του Διαφωτισμού να βοηθήσουν κανέναν στον σημερινό ιδιαίτερα πολύπλοκο κόσμο;». Πιστεύω πως ο Τσβετάν Τοντόροφ αυτές τις αντιρρήσεις θα άκουγε και αποφάσισε να γράψει αυτό το σύντομο, αλλά περιεκτικό και υπερπολύτιμο δοκίμιο. Πασίγνωστος κριτικός της λογοτεχνίας, ιστορικός και φιλόσοφος, ο Τσβετάν Τοντόροφ εγκατέλειψε τη Βουλγαρία το 1963 σε ηλικία 24 ετών και εγκαταστάθηκε στη Γαλλία. Γνώριζε ως νέος και φοιτητής τι σημαίνει να σου στερούν τη δυνατότητα να ζεις ως αυτόνομο και ελεύθερο άτομο και αυτή τη γνώση και εμπειρία τη μετέφερε στη νέα του πατρίδα, τη Γαλλία, μετατρέποντας την σε βασικό μοτίβο της σκέψης και της γραφής του.

Ο συγγραφέας δεν είναι Γάλλος «βουλγαρικής καταγωγής», αλλά Βούλγαρος που βίωσε τον ολοκληρωτισμό στην πράξη και καταφεύγοντας στη Γαλλία γνώρισε τι σημαίνει να ζει κανείς σε μια αστική δημοκρατία.

Ευρωπαίος ανθρωπιστής και σύγχρονος διαφωτιστής, ο Τοντόροφ ξεκινάει την υπεράσπιση του Διαφωτισμού με την υπενθύμιση της προτεραιότητας στην αυτονομία του ελεύθερου από εξωτερικούς καταναγκασμούς και υπερφυσικές αυθεντίες ατόμου. Το πρώτο μέσο γι' αυτή τη χειραφέτηση είναι η κατάκτηση της αυτόνομης γνώσης. Ο Διαφωτισμός δεν ανέδειξε τη γνώση ως μέσο κυριαρχίας επί του ανθρώπου, αλλά ως μέσο για την κατάκτηση της αυτονομίας και ανεξαρτησίας του. Αυτό σημαίνει πως από εδώ και στο εξής καμία πολιτική ή υπερφυσική αυθεντία δεν θα είναι πάνω από το άτομο, αφού κριτής όλων γίνεται ο ορθός λόγος. Στις ευλογοφανείς ενστάσεις εκείνων που υποστηρίζουν πως η ανάδειξη του ορθού λόγου ως κριτηρίου της ανθρώπινης αυτονομίας αποξενώνει τον άνθρωπο από τα πάθη του, ο συγγραφέας ανταπαντά πως «ο ορθός λόγος αντιτίθεται στην πίστη και όχι στα πάθη».

Μέσα απ' αυτούς τους δρόμους οδηγούμαστε στις δυο βασικές αρχές του Διαφωτισμού, στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, σύμφωνα με την οποία πηγή κάθε εξουσίας είναι ο λαός, και στην αρχή της ατομικής ελευθερίας απέναντι σε κάθε είδους εξουσία. Το πνεύμα του Διαφωτισμού δεν ανάγεται μόνο στο αίτημα της αυτονομίας, έχει και τους δικούς του κανόνες. Ο πρώτος αφορά τον τελικό σκοπό των ανθρώπινων ενεργειών, ο οποίος είναι η απελευθέρωση του ανθρώπου και όχι η υποταγή στον Θεό. Η ευτυχία και όχι η σωτηρία είναι ο σκοπός της ζωής. Ο δεύτερος είναι η αναγνώριση του γεγονότος πως όλοι οι άνθρωποι από την ίδια τους τη φύση κατέχουν ίσα, αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα.

Το πρόγραμμα του Διαφωτισμού έχει πέντε θεμελιώδεις πλευρές όπως σημειώνει ο συγγραφέας. Η πρώτη αφορά την αυτονομία. Ο Διαφωτισμός αντιτάχθηκε σ' όσους διακήρυσσαν πως η εξουσία προέρχεται από τον Θεό και γι' αυτό δεν μπορεί να μεταβιβαστεί, παρά μόνο να ανατεθεί. Για τους διαφωτιστές η αυτονομία των ατόμων σηματοδοτούσε την ελευθερία των λαών να επιλέξουν τους κυβερνήτες τους. Η δεύτερη είναι η εκκοσμίκευση. Η ιστορία της νεωτερικότητας είναι η ιστορία της διεύρυνσης της ατομικής ελευθερίας και της ενίσχυσης του διαχωρισμού μεταξύ των πολιτειακών και των εκκλησιαστικών θεσμών. Η τρίτη αφορά την αλήθεια ως συστατικό στοιχείο της απαιτούμενης διαπαιδαγώγησης. Εδώ διακρίνει την αλήθεια από τη σχέση του καλού με το κακό. Η τέταρτη αφορά την αρχή του κριτηρίου του ανθρωπισμού ως μονάδα μέτρησης του χαρακτήρα των εξουσιών και, τέλος, η πέμπτη αφορά την οικουμενικότητα. Σ' αυτήν διακρίνει την οικουμενική διάσταση της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων.

Το σύντομο δοκίμιο ολοκληρώνεται με το κεφάλαιο «Ευρώπη και Διαφωτισμός». Κεφάλαιο που αξίζει να διαβάσουν όσοι είναι υποστηρικτές των θεωριών περί κανονικών και μη κανονικών, αποσυνάγωγων λαών της Ευρώπης. Εδώ επισημαίνει πως για τους διαφωτιστές ευρωπαϊκή ενότητα δεν σήμαινε ισοπέδωση πολιτισμών και χαρακτήρων αλλά πολλαπλότητα υπό έναν παρονομαστή, την ανθρώπινη ελευθερία, ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη. Είναι εμφανές νομίζω πως αυτά που σήμερα το μπλοκ εξουσίας Μέρκελ - Σαρκοζί προτείνει ως ευρωπαϊκές λύσεις καμία σχέση δεν έχουν με την αντίληψη του Διαφωτισμού για την Ευρώπη.