Ιστορίες για την Ιστορία

Του Δημοσθένη Κούρτοβικ, ΝΕΑ, 23.3.12

1 Η ματιά του ιστορικού είναι πάντοτε η ματιά της εποχής του, φιλτραρισμένη και διαθλασμένη από τις δικές του προδιαθέσεις και την ατομική διαμόρφωσή του. Δεν υπάρχει αντικειμενική περιγραφή της πορείας της Ιστορίας, πολύ περισσότερο αντικειμενική ερμηνεία της. Αυτό είναι μια βασική θέση του Α. Λιάκου. Επομένως, ο συγγραφέας μάς παρακινεί ουσιαστικά να διαβάσουμε το σύγγραμμά του όχι τόσο ως επιστημονική πραγματεία όσο ως αναστοχασμό της ιστορίας της ιστορικής σκέψης, δηλαδή του διαφορετικού τρόπου που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τον ιστορικό χρόνο από εποχή σε εποχή. Αναστοχασμό χρωματισμένο, φυσικά, από το κλίμα της δικής μας εποχής, για την ακρίβεια ενός από τα χαρακτηριστικότερα διανοητικά ρεύματά της, που είθισται να αποκαλείται μεταμοντερνισμός.

2 Σύμφωνα με το σχήμα που αναπτύσσει ο Α. Λ., η ιστορική σκέψη στον ιουδαιοχριστιανικό πολιτισμό κινήθηκε από την προφητεία, ως επαγγελία μελλοντικής θείας αποκατάστασης της δίκαιης τάξης του κόσμου, στην Ιστορία ως κλειστό παρελθόν, επομένως κάτι αδιάφορο για την όποια δράση στο παρόν, και από εκεί στην ουτοπία με τη μορφή της «ευχρονίας», όπως την ονομάζει ο συγγραφέας
, δηλαδή την εκπλήρωση των ανθρώπινων ονείρων σε ένα μέλλον στο οποίο οδηγεί εγγυημένα η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος. Από τα μέσα του 20ού αιώνα όμως, πάντα κατά τον Α. Λ., η πορεία αυτή αναστρέφεται και φαίνεται να συναντά την αφετηρία της. Κυρίαρχο αίτημα γίνεται τώρα κάτι που είχε προτυπώσει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν: η διάσωση της μνήμης, η απόδοση δικαιοσύνης στα ιστορικά θύματα του παρελθόντος, είτε αυτά ήταν φυλές είτε φύλα είτε εθνοτικές ή κοινωνικές ομάδες. Είναι σαφές ότι ο Α. Λ. εδώ δεν περιγράφει απλώς ένα μέλημα αλλά και το προσυπογράφει. Αλλά η δικαιοσύνη είναι μια απόλυτη αξία. Πόσο εύκολα μπορεί να συμβιβαστεί με τον αξιακό σχετικισμό της μεταμοντέρνας ιστορικής αντίληψης;

3 Ζούμε σήμερα σε μια μετά - ουτοπική και μετά - ιδεολογική εποχή. Δεν πιστεύουμε πια ότι η Ιστορία έχει κάποιο νόημα, ότι κινείται προς ένα τέλος, με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου. Γι' αυτό, ο, τι νομιμοποιούνταν άλλοτε ως ιστορική νομοτέλεια, ως φορά του βέλους της Ιστορίας ή κύριο ρεύμα της, δεν μας φαίνεται πια δεσμευτικό. Προκύπτει έτσι η δυνατότητα γονιμοποίησης του παρελθόντος, αναζήτησης εκεί αχαρτογράφητων παραπόταμων ή αφανών ρευμάτων, που θα μπορούσαν να είχαν αποτελέσει μια εναλλακτική πορεία της Ιστορίας. Μια συνέπεια αυτού είναι ότι διάφορες επιμέρους, ιστορικά «περιθωριακές» μέχρι τώρα συλλογικότητες μπορούν να αντλήσουν (και αυτό κάνουν ήδη) από το παρελθόν τα συστατικά μιας «αφήγησης» που τις επιβεβαιώνει και τις ενδυναμώνει. Το ερώτημά μου, ένα ερώτημα που δεν φαίνεται να απασχολεί τον Α. Λ., είναι: πρέπει να θεωρήσουμε όλες αυτές τις αφηγήσεις ισόκυρες και ισοβαρείς; Και πώς θα μπορούσαν να εναρμονιστούν μεταξύ τους ή έστω να κρατήσουν τον ανταγωνισμό τους μακριά από ενδοπολιτισμικούς ή διαπολιτισμικούς πολέμους;

4 Η διάσωση της μνήμης, με τη μορφή που πριμοδοτείται από την εποχή μας, σημαίνει ότι η Ιστορία αναλαμβάνει σήμερα ψυχαναλυτικά καθήκοντα, παρατηρεί ο Α. Λ. Σηματοδοτεί μια στροφή προς την ανθρώπινη υποκειμενικότητα, μετά την κατάρρευση των μεγάλων ιστορικών «αφηγήσεων». Στη θέση μιας αντικειμενικής, ορθολογικής ερμηνείας του παρελθόντος το ζητούμενο τώρα είναι η αίσθηση της εμπειρίας του, η υποκειμενική βίωσή του, ως θεραπεία της νοσταλγίας για κάτι από το οποίο έχουμε αποκοπεί. Σε αυτό αποδίδει ο συγγραφέας μεταξύ άλλων και την έξαρση του ιστορικού μυθιστορήματος στις μέρες μας. Ερώτηση: τέτοιες οργανωμένες εκδρομές ιστορικής προσομοίωσης δεν περικλείουν άραγε τον κίνδυνο χειραγώγησης της μνήμης, σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από ο, τι η παραδοσιακή ιστοριογραφία;

5 «Έναν χάρτη του κόσμου που δεν περιλαμβάνει την ουτοπία δεν αξίζει ούτε να τον κοιτάξει κανείς», έλεγε ο Όσκαρ Ουάιλντ. Ο Α. Λ. συμφωνεί, κλείνοντας το βιβλίο του με τη φράση «Ας σκεφτούμε προς στιγμήν μια κοινωνία από την οποία η ουτοπία θα έχει εξοβελιστεί∙ θα είναι μια κοινωνία χωρίς ελπίδα». Το δηλώνει αυτό αφού έχει κάνει σε προηγούμενο κεφάλαιο μια λεπτή παρατήρηση: δεν έχει σημασία αν μια ουτοπία είναι πραγματοποιήσιμη ή όχι, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι δημιουργεί στο παρόν ταυτότητες, κώδικες συμπεριφοράς, αξίες, διεκδικήσεις, που επηρεάζουν το μέλλον. Αυτή η παρατήρηση όμως διαφοροποιεί το νόημα της καταληκτικής απόφανσής του. Γιατί για όσους στρατεύονται στην υπόθεση μιας ουτοπίας έχει πολύ μεγάλη σημασία το αν αυτή είναι πραγματοποιήσιμη. Κανένας δεν αφιερώνεται σε μια ιδέα, όταν ξέρει ότι είναι απλώς μια, έστω δημιουργική, φενάκη. Για να το κάνει χρειάζεται πίστη. Και η μεταμοντέρνα σκέψη δεν έχει θέση για την πίστη. Μπορεί να παραγάγει διανοητές της αμφισβήτησης, όχι όμως διανοητές της ελπίδας.

6 Για τους ανατολικούς λαούς, αλλά και για τους αρχαίους Έλληνες, ο ιστορικός χρόνος είναι κυκλικός: τα ίδια φαινόμενα επαναλαμβάνονται, απλώς με διαφορετική μορφή, τίποτα το πραγματικά καινούργιο δεν μπορεί να εμφανιστεί. Στον δυτικό πολιτισμό, με τη μεσολάβηση του χριστιανισμού, ο ιστορικός χρόνος γίνεται γραμμικός: απομακρύνεται συνεχώς από την αφετηρία του περνώντας από ολοένα καινούργια τοπία και κινούμενος προς έναν προορισμό, ο οποίος διαφέρει ανάλογα με τη σχολή σκέψης (ή πίστης). Σηκώνει αρκετή συζήτηση το ποια από τις δύο αντιλήψεις είναι σοφότερη. Για όσους όμως επιμένουν να οραματίζονται την ουτοπία στους άνυδρους καιρούς μας δεν υφίσταται τέτοιο δίλημμα: ο χρόνος που μπορεί να γεννήσει κάτι πρωτόφαντο είναι ο σωστός χρόνος!