Ο φόβος τρώει τα σωθικά

Tου Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή, 11.1.12

Το απόγευμα της περασμένης Κυριακής, περπατώντας σε κεντρικό δρόμο του Μετς, μια γυναίκα δέχθηκε την επίθεση άγνωστου άνδρα. «Πάρτα όλα», του είπε, «μη με πειράξεις μόνο, έχω παιδιά». Ο άνδρας πήρε την τσάντα της, αλλά δεν έφυγε αμέσως. Εξοπλισμένος με σιδηρογροθιά τη χτύπησε στο πρόσωπο. Σε μια άλλη γειτονιά, μπροστά στην είσοδο της πολυκατοικίας της, μια γυναίκα δέχθηκε ανάλογη επίθεση: και πάλι ο δράστης φορούσε σιδηρογροθιά και ξυλοκόπησε με μανία το θύμα του, παρότι είχε πάρει αυτό που ήθελε. Μια αναίτια, παράλογη βία, λοιπόν, που μοιάζει να περιττεύει: ο σκοπός επιτεύχθηκε, αλλά, όπως βλέπουμε, σε μερικές από αυτές τις επιθέσεις, οι άγνωστοι δεν περιορίζονται στη ληστεία. Ο βασικός κανόνας του hit and run παραβιάζεται, διακινδυνεύουν τη σύλληψη μόνο και μόνο για να ξεσπάσουν με έναν άρρωστο τρόπο στο θύμα τους.

Θυμίζουμε ότι ο Μανώλης Καντάρης δολοφονήθηκε στη συμβολή 3ης Σεπτεμβρίου και Ηπείρου για μια βιντεοκάμερα που στη συνέχεια πωλήθηκε από τον δράστη έναντι 20 ευρώ. Δεν χρειάζονταν τόσες μαχαιριές, αλλά ο δολοφόνος ήταν Αφγανός, και όπως πολλοί άλλοι συμπατριώτες του (ή μετανάστες από άλλα, δοκιμαζόμενα μέρη του πλανήτη), προέρχεται από μια χώρα, από καταστάσεις τόσο ακραίες όπου η ανθρώπινη ζωή δεν έχει και τόση αξία. Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους έχουν υποστεί, έχουν ήδη διαπράξει ή έχουν δει πράγματα πολύ χειρότερα. Συχνά προέρχονται από κουλτούρες στις οποίες η ανθρώπινη ζωή είναι πολύ φθηνή. Και σχεδόν όλοι αυτοί οι άνθρωποι πεινούν. (Σημειωτέον, η γυναίκα που δέχθηκε την επίθεση στο Μετς φέρεται να δήλωσε ότι ο δράστης ήταν μάλλον Ελληνας καθότι μιλούσε άψογα ελληνικά).

Ανθρωπολόγοι έχουν υποδείξει ότι η βία είναι εγγενές στοιχείο της ανθρώπινης φύσης. Το έδειξε και ο Ουίλιαμ Γκόλντινγκ στο μυθιστόρημα «Ο άρχοντας των μυγών», με ήρωες μια ομάδα παιδιών-ναυαγών σε ένα ερημικό νησί. Μιας και ο λόγος περί παιδιών: έχει λεχθεί ότι η εγκληματικότητα είναι στο βάθος αποτέλεσμα έλλειψης ενηλικίωσης. Ο Φρόιντ είχε πει ότι ένα παιδί θα κατέστρεφε τον κόσμο αν είχε τη δύναμη. Το παιδί είναι απορροφημένο απ’ τον εαυτό του, δεν υποψιάζεται καν ότι υπάρχει και ο άλλος, παίρνει απλώς αυτό που θέλει. Αλλά αυτές είναι κατά βάση ψυχολογικές θεωρίες που αγνοούν παραμέτρους κοινωνικές, πολιτικές, ιστορικές. Εξαρση της βίας έχει παρατηρηθεί σε εποχές αφθονίας (οι άνθρωποι γίνονται επιθετικοί επειδή πλήττουν) και σε εποχές ύφεσης (οι άνθρωποι γίνονται επιθετικοί διότι πεινούν). Εξαρση της βίας έχουμε και σε περιοχές όπου παρατηρούνται φαινόμενα υπερπληθυσμού. Η έλλειψη χώρου, η στενότητα, στον διεθνή γεωγραφικό χάρτη και στο στενό πλαίσιο μιας γειτονιάς, φέρνει πάντα πολεμική διάθεση. Με τα λόγια του Εμίλ Σιοράν: «Η νοσταλγία για βαρβαρότητα είναι η τελευταία λέξη κάθε πολιτισμού».

Στο βιβλίο του «Μορφές βίας» (εκδ. Σαββάλας), ο ανθρωπολόγος Σωτήρης Δημητρίου γράφει ότι «στην κοινωνία μας η βία πηγάζει από τις σχέσεις εξουσίας που, μέσα από την πτώχευση, τη μετανάστευση και την όξυνση των διακρίσεων, προκαλεί απώλεια του υλικού, του συμβολικού αλλά και του κοινωνικού κεφαλαίου, δηλαδή, χαλάρωση του κοινωνικού ιστού και εξασθένηση της συλλογικότητας». Βεβαίως, σπεύδει να μας υπενθυμίσει ότι μια «οικονομίστι§κη ερμηνεία με βάση τη βιοτική ανάγκη δεν εξηγεί τη βία που ασκείται για συμβολικούς λόγους και για την τιμή». Με άλλα λόγια, το περιττό, παράλογο χτύπημα με τη σιδηρογροθιά έχει αυτό το συμβολικό χαρακτήρα και σηκώνει μεγάλη συζήτηση.

Πάντως, αυτή η «χαλάρωση του κοινωνικού ιστού» φαίνεται να είναι και το μεγαλύτερο πρόβλημα στη σκιά της τρέχουσας κρίσης. Η αίσθηση μιας βίας καθημερινής, ανεξέλεγκτης, το αίσθημα διαρκούς απειλής (σου κλέβουν την τσάντα - θα περιοριστούν όμως σε αυτό ή θα πάνε παρακάτω;), έχει παγώσει όλους από έναν φόβο που υπερβαίνει ακόμα και την (βασανιστική) αγωνία για το αβέβαιο μέλλον της εργασίας, του μισθού, της σύνταξης, της πρόνοιας. Δυστυχώς, εδώ και καιρό βιώνουμε στο πετσί μας μιαν αυτονόητη αλήθεια: ο φόβος τρώει τα σωθικά.