Για μια Ευρώπη των πολιτών! Όταν η εξουσία υπακούει σε μια λογική αυτοκρατορίας, όχι στρατιωτικής αλλά οικονομικής

Του Ulrich Beck, ΤΑ ΝΕΑ / LE MONDE, 6..1.12

Η Ευρώπη έχει ήδη καταφέρει ένα θαύμα: μετέτρεψε εχθρούς σε γείτονες. Μπροστά στην κρίση του ευρώ το θεμελιώδες ερώτημα τίθεται σήμερα διαφορετικά: Πώς μπορεί η Ευρώπη, μέσα στη χιονοστιβάδα των κινδύνων ενός παγκοσμιοποιημένου κόσμου, να εγγυηθεί στους πολίτες της την ειρήνη, την ελευθερία και την ασφάλεια; Γι' αυτό χρειάζεται ένα δεύτερο θαύμα: να περάσουμε από την Ευρώπη της γραφειοκρατίας σε μια Ευρώπη των πολιτών. Υπήρξε ένα διάστημα μετά την αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους που όλοι έβγαζαν έναν αναστεναγμό ανακούφισης και άρχιζαν να ελπίζουν: η Ευρώπη είναι ζωντανή, ίσως μάλιστα και αρκετά ισχυρή και ικανή για να ξεπεράσει τα προβλήματά της. Μετά ο έλληνας πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου ανακοίνωσε ότι ήθελε να συμβουλευτεί τον λαό του για ένα θέμα που δέσμευε το μέλλον του. Τότε ήταν που εμφανίστηκε μια κρυμμένη πραγματικότητα, το πίσω μέρος του ντεκόρ:

σε αυτή την τόσο υπερήφανη για τη δημοκρατία της Ευρώπη, αυτός που θέλει να εφαρμόσει τη δημοκρατία γίνεται απειλή για την Ευρώπη! Ο Παπανδρέου είδε να τον υποχρεώνουν να απαρνηθεί τη δημοκρατία.

Δημιουργείται ένα αγωνιώδες ερώτημα: Αυτό που υποτίθεται ότι θα σώσει το ευρώ θα καταστρέψει άραγε τη δημοκρατική Ευρώπη; Η «διασωθείσα» Ευρωπαϊκή Ενωση δεν θα είναι πλέον η Ευρωπαϊκή Ενωση όπως την ξέρουμε, αλλά μια Ευρωπαϊκή Αυτοκρατορία στην οποία θα κυριαρχεί η Γερμανία; Αυτή η κρίση χωρίς τέλος θα γεννήσει άραγε ένα πολιτικό τέρας;

Δεν πάει πολύς καιρός που κακολογούσαμε την κακοφωνία της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Ξαφνικά η Ευρώπη απέκτησε έναν αριθμό τηλεφώνου. Βρίσκεται στο Βερολίνο. Αυτή τη στιγμή ανήκει στην Ανγκελα Μέρκελ.

«Ποια Ευρώπη θέλουμε;». Αυτή η ερώτηση μας κάνει να σκεπτόμαστε εσφαλμένα ότι, μετά τη διάσωση του ευρώ, θα εξακολουθούμε να έχουμε επιλογή. Φαίνεται ότι θα είναι πολύ αργά, τουλάχιστον για τους Ελληνες, τους Ιταλούς και τους Ισπανούς. Η ελληνική κυβέρνηση, αυτή που πρέπει να απαιτήσει τα περισσότερα από τους πολίτες της, βρίσκεται εκ των πραγμάτων σε κηδεμονία και είναι με την πλάτη στον τοίχο μπροστά στις ταραχές που γνωρίζει η χώρα. Καλούνται επαγγελματίες της ρευστοποίησης, όπως ο Μάριο Μόντι ή ο Λουκάς Παπαδήμος. Διότι τα σχέδια για την εξοικονόμηση χρημάτων αποδείχθηκαν αυτοκτονικά για τους ηγέτες των χρεωμένων κρατών, οι οποίοι αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν τη θέση τους. Αυτό συνέβη πρώτα στην Ιρλανδία και στην Πορτογαλία, μετά στην Ελλάδα, στην Ιταλία και στην Ισπανία.

Δεν έχει αλλάξει μόνον η δομή της εξουσίας, αλλά υπάρχει και μια νέα λογική της εξουσίας. Ιδού με τι μοιάζει η νέα «Ευρώπη της Μέρκελ» («Der Spiegel», 31 Οκτωβρίου): η εξουσία υπακούει σε μια λογική αυτοκρατορίας, όχι στρατιωτικής αλλά οικονομικής, η οποία εγκαθιδρύει μια διαφορά ανάμεσα στις χώρες που χρωστούν και στις χώρες πιστωτές (γι' αυτό και είναι παράλογο να μιλάμε για «4ο Ράιχ»). Το ιδεολογικό θεμέλιό της είναι αυτός τον οποίο αποκαλώ γερμανικό ευρωεθνικισμό, δηλαδή μια ευρωπαϊκή εκδοχή του εθνικισμού του deutschemark, του γερμανικού μάρκου.

Ετσι η γερμανική κουλτούρα της σταθερότητας ανήχθη σε επίπεδο κυρίαρχης ευρωπαϊκής ιδέας. Οι χώρες που δεν έχουν υιοθετήσει το ευρώ αισθάνονται αποκλεισμένες από τις διαδικασίες αποφάσεων που καθορίζουν το παρόν και το μέλλον της Ευρώπης. Ωστόσο και οι χώρες της ευρωζώνης, το νέο κέντρο εξουσίας που πλήττεται από την κρίση, γνωρίζουν επίσης μια δραματική διαίρεση, αυτή τη φορά ανάμεσα στις χώρες που χρηματοδοτούνται ή θα χρηματοδοτηθούν σύντομα από το ταμείο διάσωσης και σε εκείνες που χρηματοδοτούν αυτό το τελευταίο. Οι πρώτες δεν έχουν πλέον άλλη διέξοδο από το να υποταχθούν στις απαιτήσεις του γερμανικού ευρωεθνικισμού. Ετσι, η Ιταλία, η οποία είναι αναμφίβολα μία από τις πιο ευρωπαϊκές χώρες, απειλείται να μη διαδραματίζει πλέον κανέναν ρόλο στις αποφασιστικής σημασίας επιλογές της σημερινής και της αυριανής Ευρώπης.

Γιατί έχουμε σήμερα μια γερμανική Ευρώπη παρά τις επίμονες προειδοποιήσεις του Τόμας Μαν στο παρελθόν; Η Γερμανία δεν μπορεί να είναι Γερμανία χωρίς την Ευρώπη. Ηδη η επανένωση των δύο Γερμανιών δεν έγινε δυνατή παρά μόνο χάρη στην ειρήνευση της Ευρώπης. Στην κρίση του ευρώ αυτό που είναι «γερμανικό» και αυτό που είναι «ευρωπαϊκό» (ή που πρέπει να γίνει) ενώνονται και πάλι με έναν νέο τρόπο. Η Γερμανία είναι υπερβολικά κυρίαρχη, υπερβολικά ισχυρή, υπερβολικά ευρωπαϊκή και μπλεγμένη στην παγκόσμια οικονομία για να προσφέρει στον εαυτό της την πολυτέλεια να μη σώσει το ευρώ. Ενας ελέφαντας δεν κερδίζει την εμπιστοσύνη προσποιούμενος το φτωχό σπουργιτάκι. Ο δρόμος προς την ευρωπαϊκή αυτοκρατορία είναι συνεπώς και πάλι στρωμένος με καλές ευρωπαϊκές προθέσεις.

Η μαγική διατύπωση της μεταπολεμικής Γερμανίας, η «πολιτική της σταθερότητας», σημαίνει, για τους άλλους, να απαρνηθούν και πάλι την πολιτική ελευθερία. Σε ένα μείγμα αντάξιο της Ανγκελα Μέρκελ, με αρκετά μεγάλη σύγχυση, υποκρισία, προτεσταντική αυστηρότητα και ευρωπαϊκό υπολογισμό, η κυβέρνηση Μέρκελ ανήγαγε τον γερμανικό ευρωεθνικισμό σε κατευθυντήρια γραμμή για πολιτικοοικονομικές παρεμβάσεις στις χώρες της ευρωζώνης που αμάρτησαν. Δεν πρόκειται για τίποτε λιγότερο από το να εκπολιτισθεί ένας Νότος που ξοδεύει υπερβολικά πολλά στο όνομα του «οικονομικού ορθολογισμού», της «Ευρώπης» και της «παγκόσμιας οικονομίας». Η οικονομική πολιτική μας είναι τόσο πιο γερμανική όσο πιο ευρωπαϊκή είναι: αυτό είναι το σύνθημα.

Αντίθετα από την Ευρωπαϊκή Ενωση, η ευρωπαϊκή αυτοκρατορία είναι ντε φάκτο μια κοινότητα δύο ταχυτήτων. Μόνον η ζώνη του ευρώ (και όχι η Ευρωπαϊκή Ενωση) θα διαδραματίσει στο μέλλον έναν πρωτοπόρο ρόλο στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Εδώ και αρκετό καιρό γίνεται λόγος για μια «οικονομική κυβέρνηση». Ωστόσο αυτός ο δρόμος προς μια Ευρώπη των απαράτσικ, με ένα Πολιτμπιρό στις Βρυξέλλες ή στο Βερολίνο, ολοκληρώνει τη συγγενή δυσπλασία της Ευρώπης και ωθεί στα άκρα το παράδοξο μιας Ευρώπης η οποία υπάρχει πράγματι χωρίς τους Ευρωπαίους. Ετι περαιτέρω, οι πολίτες των χωρών που χρηματοδοτούν αισθάνονται λεηλατημένοι και αυτοί των χωρών που χρωστούν ότι βρίσκονται υπό κηδεμονία. Η Ευρώπη γίνεται ο εχθρός. Αντί να έχουμε μια Ευρώπη των πολιτών, παρακολουθούμε μια κίνηση οργής των πολιτών απέναντί της.

Η Ανγκελα Μέρκελ θα μπορούσε να εκπλήξει τον κόσμο υποστηρίζοντας την εφαρμογή της ακόλουθης ιδέας: η κρίση του ευρώ δεν είναι μόνο θέμα οικονομίας• είναι επίσης θέμα εξευρωπαϊσμού της Ευρώπης από τη βάση• είναι θέμα διαφορετικότητας και αυτοδιάθεσης, είναι θέμα ενός πολιτικού και πολιτιστικού χώρου στον οποίο οι πολίτες δεν μπορούν πια να συνεχίσουν να αισθάνονται εχθροί, από τη μια με τους υπό κηδεμονία και από την άλλη με τους λεηλατημένους. Ας δημιουργήσουμε την Ευρώπη των πολιτών, τώρα!

Ο Ούλριχ Μπεκ είναι γερμανός κοινωνιολόγος και φιλόσοφος. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του «Τι είναι παγκοσμιοποίηση;», «Ελευθερία και καπιταλισμός» (εκδ. Καστανιώτη) και «Η επινόηση του πολιτικού» (εκδ. Λιβάνη). Είναι μέλος της ομάδας Σπινέλι για μια ομοσπονδιακή Ευρώπη από την ίδρυσή της στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Σεπτέμβριο του 2010