Ευρώπη χωρίς αλληλεγγύη. Η άδοξη κατάληξη του προγράμματος σίτισης των άπορων πολιτών της ΕΕ

Του Πέτρου Στάγκου, ΝΕΑ, 6.1.12

Μια πικρή γεύση άφησε στην κοινωνία πολιτών της Ευρώπης, λίγο πριν από την εκπνοή του 2011, η πολιτική απόφαση που πήρε το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης, με την οποία εξασφαλίστηκε για δύο ακόμη χρόνια η χρηματοδότηση του προγράμματος επισιτιστικής βοήθειας στους άπορους πολίτες (PEAD): ενός προγράμματος που για πολλά χρόνια θεωρούνταν η μοναδική ενσάρκωση έμπρακτης αλληλεγγύης της Ενωσης σε μια διάτρητη από τη φτώχεια και τον αποκλεισμό μερίδα του πληθυσμού της. Το πρόγραμμα αυτό δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως αποτέλεσμα της εκστρατείας που είχε οργανώσει ο γάλλος μαχητικός και κωμικός ηθοποιός Colluche. Ο Κολίς, που το 1981 είχε γελοιοποιήσει το γαλλικό πολιτικό σύστημα όταν υπέβαλε υποψηφιότητα στις προεδρικές εκλογές της Γαλλίας εναντίον του Μιτεράν και του Ζισκάρ ντ' Εστέν, ήταν ο εμπνευστής και διαχειριστής, πολλά χρόνια πριν, των περίφημων «εστιατορίων της καρδιάς», στα οποία σιτίζονταν δωρεάν δεκάδες χιλιάδες άστεγοι και άποροι κάτοικοι της γαλλικής πρωτεύουσας.

Στο ευρωπαϊκό επίπεδο, το πρόγραμμα για τη δωρεάν καθημερινή σίτιση των άπορων ευρωπαίων πολιτών είχε σαν υλικό έρεισμα την αλήστου μνήμης Κοινή Αγροτική Πολιτική, την ΚΑΠ. Η ευρηματικότητα του προγράμματος έγκειτο στο ότι η Επιτροπή αγόραζε τα πλεονάσματα αγροτικών προϊόντων που αφειδώς (όπως πολύ καλά γνωρίζουμε στην Ελλάδα) παρήγε η ΚΑΠ και τα διοχέτευε σε δράσεις σίτισης των άπορων πολιτών, τις οποίες διεξήγαν σε όσα κράτη-μέλη μετείχαν στο PEAD εθνικές (και αξιόπιστες) μη κυβερνητικές οργανώσεις.

Επί περίπου 15 χρόνια κατά μέσον όρο μετείχαν στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα τα δύο τρίτα των κρατών-μελών της Ενωσης. Επίσης, κατά μέσον όρο 18 εκατομμύρια άποροι σιτίζονταν καθημερινά χάρη σε αυτό. Το ετήσιο κόστος του πλησίαζε τα 500 εκατ. ευρώ. Η κατάσταση αυτή κλονίστηκε στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 2000, όταν μεταρρυθμίστηκε η ΚΑΠ ώστε να προσαρμοστεί στις επιταγές της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή να σταματήσει να παράγει πλεονάσματα. Ωστόσο, υπό την πίεση των μη κυβερνητικών οργανώσεων που υλοποιούσαν το πρόγραμμα, η Επιτροπή βρήκε διέξοδο για να συνεχίσει να χρηματοδοτεί το PEAD: δημιούργησε ξεχωριστό κωδικό στον προϋπολογισμό της «νέας» ΚΑΠ, που της επέτρεπε να αγοράζει τις ποσότητες προϊόντων που ήταν αναγκαίες από την ελεύθερη αγορά.

Αυτήν ακριβώς τη διέξοδο αποφάσισε να ανατρέψει μια ομάδα έξι κρατών-μελών, με επικεφαλής τη Γερμανία, που «συμπτωματικά» κυβερνώνται από συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις. Τον Δεκέμβριο του 2008 οι έξι κυβερνήσεις προσέφυγαν στο Δικαστήριο της ΕΕ, ζητώντας να ακυρώσει τον κανονισμό της νέας χρηματοδότησης του προγράμματος με το «νομικίστικο» επιχείρημα ότι είχε εσφαλμένη νομική βάση: τη διάταξη της Συνθήκης που αφορά τη γεωργική πολιτική της Ενωσης, ενώ θα έπρεπε, καθόσον ήταν πρόγραμμα κοινωνικής πολιτικής, να είχε θεμελιωθεί στις αντίστοιχες για την πολιτική αυτή διατάξεις της Συνθήκης• οι οποίες, όμως, πάλι «συμπτωματικά», προβλέπουν ότι η κοινωνική πολιτική είναι πρωτίστως αρμοδιότητα των κρατών-μελών και η Ενωση δεν μπορεί να αναλαμβάνει τέτοιες δράσεις παρά μόνο συμπληρωματικά, επικουρικά σε σχέση με τις εθνικές αποφάσεις.

Το Δικαστήριο τον Απρίλιο του 2010 δικαίωσε τους προσφεύγοντες και ακύρωσε τον κανονισμό. Από τότε ξεκίνησε ένα ψυχόδραμα στις αλλεπάλληλες συνεδριάσεις του Συμβουλίου, με την Επιτροπή να προτείνει σχέδια νέου κανονισμού θεμελιωμένα στη «σωστή» νομική βάση και με τα έξι κράτη (που είχαν σχηματίσει μάλιστα «μειοψηφία βέτο» στο πλαίσιο του Συμβουλίου, εμποδίζοντας έτσι τη λήψη οποιασδήποτε απόφασης που δεν τους ήταν αρεστή) να ζητούν την πλήρη κατάργηση της χρηματοδότησης του PEAD και την «επιστροφή» της δράσης της σίτισης των απόρων στις εθνικές αρμοδιότητες, δηλαδή, πρακτικά, τη μεταφορά της στις κάθε εθνικές καλένδες. Εντέλει, τον Νοέμβριο του 2011 βρέθηκε ο πολυπόθητος συμβιβασμός στους κόλπους του Συμβουλίου: τα δύστροπα κράτη με επικεφαλής τη Γερμανία ψήφισαν υπέρ του κανονισμού που προτάθηκε από την Επιτροπή και επιτρέπει τη χρηματοδότηση του προγράμματος το 2012 και το 2013, με αντάλλαγμα την πλήρη κατάργηση της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης (άρα και του ίδιου του PEAD) από την 1η Ιανουαρίου 2014.

Η αλληλεγγύη του ευρωπαϊκού συνόλου στους πιο αδύναμους «κρίκους» του, είτε αυτοί είναι κράτη είτε κοινωνικές ομάδες, με τη Συνθήκη της Λισαβόνας έχει αναχθεί σε αυστηρή, νομική δέσμευση. Τούτο ούτε εμπόδισε ούτε απέτρεψε το να έχει το ευρωπαϊκό πρόγραμμα της σίτισης των άπορων πολιτών αυτή την άδοξη κατάληξη. Η τελευταία επιβεβαιώνει τη μακρόχρονη εμπειρία της ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής σαν έρμαιου είτε εθνικών δημοσιονομικών καταναγκασμών είτε (τελικά) της οικονομίας της αγοράς. Εστω όμως και αν έτσι ήταν και είναι τα πράγματα, πάντοτε, από την εποχή του Κολίς μέχρι σήμερα, οι ευρωπαϊκοί θεσμοί είναι πεδίο που προσφέρεται για κοινωνικές διεκδικήσεις, ακόμη και για κατακτήσεις, ιδίως όταν οι φορείς τους ανήκουν στην κοινωνία πολιτών. Αν φορέας διεκδικήσεων είναι το κράτος, υπάρχει μια εξαίρεση στον (άγραφο) κανόνα της πολιτικής της διεκδίκησης και των κατακτήσεων: η Ελλάδα. Σχετικά με το PEAD, η Επιτροπή τον Οκτώβριο του 2011, απαντώντας σε ερώτηση έλληνα ευρωβουλευτή, αποκάλυπτε ότι η χώρα μας έχει κατορθώσει να μην απορροφά, μέσω οργανώσεων, το μερίδιο της χρηματοδότησης που της αναλογεί από το 2009!

Ο Πέτρος Στάγκος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου στη Νομική Σχολή Θεσσαλονίκης και μέλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Κοινωνικών Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης (Στρασβούργο)