Η φωνή των Ηνωμένων Πολιτειών Ευρώπης

the Βοοks’ journal, Editorial, τχ. 12, Δεκέμβριος 2011 

Ο δρόμος για την Ευρώπη είναι ένας: ακόμα πιο πολλή ενοποίηση, ακόμα πιο πολύ εκχώρηση της εθνικής κυριαρχίας των κρατών. Ηνωμένες Πολιτείες Ευρώπης (ΗΠΕ) «Να αφαιρεθούν αρμοδιότητες από τα εθνικά κράτη και να ανατεθούν σε ένα ευρωπαϊκό ομοσπονδιακό κράτος», οραματιζόταν ο πρωτοπόρος ευρωπαϊστής Αλτιέρο Σπινέλλι, πρόσωπο καθοριστικό για την πορεία της Ευρωπαϊκή Ένωσης. Εξόριστος στο νησάκι Βεντοτένε, λόγω της αντιφασιστικής δράση του κατά του καθεστώτος Μουσολίνι, ο Σπινέλλι, μαζί με τον σύντροφό του Ερνέστο Ρόσσι, συνέταξε το «Μανιφέστο του Βεντοτένε» με το οποίο διακηρύχθηκε ότι το πρώτο πρόβλημα που χρειαζόταν να επιλυθεί μετά τη λήξη του πολέμου ήταν «η εξάλειψη της διαίρεσης της Ευρώπης σε εθνικά κράτη». Ο συγγραφέας Ινάσιο Σιλόνε, εκτελεστικός γραμματέας του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ιταλίας, ένα χρόνο μετά, μιλώντας για «αντιδραστικά συστήματα της εθνικής κυριαρχίας» που έπρεπε να καταργηθούν, αναφέρθηκε σε μια πολιτική Ένωση της Ευρώπης. Ίσως ο πιο κοντινός θεωρητικός όρος για τον Αλτιέρο Σπινέλλι, τον Ρόσσι, τον Σιλόνε, εκείνη την εποχή, να ήταν ο οικείος όρος της Αριστεράς: προλεταριακός διεθνισμός
. Μπορεί στην πορεία να μην αποδείχθηκε προλεταριακός ούτε καν διεθνισμός, μπορεί η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης να ανέδειξε εγκλήματα κατά των λαών και να απελευθέρωσε τον καταστροφικό εξτρεμισμό των δυνάμεων του εθνικισμού, αλλά όσο κρατούσε ο πόλεμος εναντίον του φασισμού οι ελεύθεροι ευρωπαίοι πολίτες μπορούσαν να ονειρεύονται. Και μετά, βεβαίως…

Τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, πάντως, ήταν προφανές ότι μια ευρωπαϊκή ομοσπονδία δεν ήταν δυνατόν να έχει σχέση με το μοντέλο της Σοβιετικής Ένωσης. Μια ευρωπαϊκή ομοσπονδία όφειλε να είναι αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησης των λαών, να προϋποθέτει την ελευθερία των πολιτών εντός της και να επιδιώξει να υπάρξει σε μια οικονομική βάση που θα προϋπέθετε την ελευθερία και την ευημερία. Από την ίδρυση, στις 18 Απριλίου 1951, της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ανθρακος και Χάλυβος, έως την Ευρώπη των 27, τα βήματα που έγιναν είναι τεράστια. Μπορεί στον σχεδιασμό της υπερεθνικής Ευρώπης να μην κυριάρχησαν οι φεντεραλιστές, μπορεί δηλαδή να μην παραχωρήθηκαν κυριαρχικά δικαιώματα των εθνικών κρατών σε μια Ομοσπονδία με ενιαία κεντρική κυβέρνηση και ενιαία πολιτική έκφραση, αλλά τέθηκαν οι βάσεις για τη δημιουργία μιας τέτοιας Ομοσπονδίας. Ο σύμβουλος του γάλλου υπουργού Εξωτερικών, Ρομπέρ Σουμάν, Ζαν Μονέ, το καθοριστικό δηλαδή πρόσωπο για την εξέλιξη της Ευρώπης σε μια ήπειρο ειρήνης και ευημερίας, που εισηγήθηκε τη μακρά πορεία προς την Ομοσπονδία, πρότεινε τη βήμα προς βήμα πορεία προς την ενιαία έκφραση. Προφανώς είχε δίκιο. Προφανώς, δηλαδή, εκκινώντας από την οικονομία, η ευρωπαϊκή ουτοπία σιγά σιγά απέκτησε απτά χαρακτηριστικά. Έγινε, θα το λέγαμε με μια σύγχρονη έκφραση, ελκυστικό project. Ως εκ τούτου οι κυβερνήσεις, κατ’ εξουσιοδότηση των πολιτών τους, θέλησαν να συμμετάσχουν σ’ αυτό. Παράλληλα, ωστόσο, με τους «πραγματιστές», που προχωρούσαν την εμβάθυνση της οικονομικής ενοποίησης, κινούνταν και οι οραματιστές, στοχαστές κυρίως και πολιτικές δυνάμεις που, με θεωρητική αφετηρία τα ιδεολογικά προτάγματα της νεωτερικότητας, συνέχισαν να διεκδικούν την υπέρβαση των εθνικών κρατών, την ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική έκφραση, τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης.

 Ανάμεσά τους, συγκαταλέγεται κι ο γερμανός στοχαστής Γιούργκεν Χάμπερμας, ο εισηγητής του όρου «μεταεθνικός αστερισμός». Η δυνατότητα εμβάθυνσης προς μια ευρωπαϊκή Ομοσπονδία, κατά τον Χάμπερμας, δεν είναι απότοκο μόνο πολιτικής βούλησης. Ίσα ίσα. Για πρώτη φορά στην ιστορία, λέει, το εθνικό κράτος είναι τόσο ανίσχυρο μόρφωμα. Η τεχνολογική επανάσταση που βρίσκεται εν εξελίξει καθιστά διάτρητα τα σύνορα και, όπως επεξηγεί ο Στέφανος Παπαγεωργίου, «οδηγεί στην υποκατάσταση του “κυρίαρχου της επικράτειας” από τον “κύριο της ταχύτητας” […]. Το κράτος έχει πλέον στα χέρια του μια μερικώς άχρηστη εξουσία αλλά και μια μερικώς “αδιάφορη” νομιμοποίηση» (βλ. τον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του Μεταεθνικού αστερισμού, Πόλις, Αθήνα 2003). Αλλά ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση προχωρούσε απορροφώντας έως τώρα τους κραδασμούς από τις κατά καιρούς κρίσεις που έπρεπε να αντιμετωπίσει, και ενώ τα δεδομένα επέτρεπαν, ίσως μάλιστα και να επέβαλλαν τη βαθμιαία υπέρβαση από τα εθνικά κράτη προς την Ομοσπονδία, τα τελευταία χρόνια οι πολιτικές ηγεσίες των εθνικών κρατών επέμειναν στη διαχείριση ενός μορφώματος παρά στη μετεξέλιξή του που, ούτως ή άλλως, όπως δείχνουν οι εξελίξεις ήταν αναγκαία. Η εισαγωγή του ενιαίου νομίσματος και η ελεύθερη διακίνηση αγαθών και εμπορευμάτων στην ευρωπαϊκή επικράτεια ήσαν ελλιπείς και, πάντως, προσωρινές προσαρμογές όσο δεν δινόταν πολιτική λύση με φυγή προς τα μπρος: προς την Ομοσπονδία, την ενιαία δηλαδή πολιτική έκφραση της Ευρώπης. Σε αυτό το σημείο ήρθε η κρίση για να διαπιστωθεί ότι οι πολιτικοί των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών είναι φοβισμένοι διαχειριστές και αδυνατούν να εμπνεύσουν και, πολύ περισσότερο, να βαθύνουν τις ενοποιητικές μεταρρυθμίσεις. Η «επίθεση των αγορών στο κοινό νόμισμα» απλώς οχύρωσε τις συντηρητικές πολιτικές δομές της Άνγκελα Μέρκελ και του Νικολά Σαρκοζί πίσω από μια ρητορική που απευθύνεται στα δικά τους εθνικά ακροατήρια, στους ψηφοφόρους τους, στη δική τους πολιτική ισχύ και στην εξασφάλιση των μηχανισμών εξουσίας που ελέγχουν – όχι στο προχώρημα και το βάθεμα της Ευρώπης. Πριν από μερικές μέρες, ο Γιούργκεν Χάμπερμας, βρέθηκε στη Γαλλία, όπου μίλησε και σε φοιτητικό ακροατήριο, εκφράζοντας για μια ακόμα φορά την οργή του για τους ηγέτες των ευρωπαϊκών χωρών που αδυνατούν να αντιμετωπίσουν την κρίση σαν Ευρωπαίοι . Παρά τον ζόφο των προβλέψεων, ωστόσο, ο Χάμπερμας έχει ακόμα καλά κρυμμένη μια οπτιμιστική σπίθα. Πιστεύει ότι τα κράτη δεν έχουν δικαιώματα, ότι δικαιώματα έχουν μόνο οι άνθρωποι – και ελπίζει ότι, αφού δεν μπορούν οι ηγεσίες, είναι η ώρα να μιλήσουν οι πολίτες. Θα καταφέρουν άραγε οι ευρωπαίοι πολίτες να διεκδικήσουν και να υπερασπιστούν την Ευρώπη; Θα μπορέσουν να ξεπεράσουν την παθητικότητα, θα απαρνηθούν το ρόλο των θεατών, θα διεκδικήσουν ό,τι κερδήθηκε με κόπο αλλά μεταφράστηκε κυρίως ως ευκαιρία για καταναλωτικές συμπεριφορές, για ευμάρεια και για περισσότερη ιδιώτευση; Θα διεκδικήσουν τον πολιτικό τους ρόλο όπως τον κατέκτησαν στο πλαίσιο της νεωτερικότητας ή θα παραμείνουν απαθείς μπροστά στις εξελίξεις, θύματα του εθνοκεντρικού λαϊκισμού των περισσότερων ηγεσιών τους; Το στοίχημα των Ηνωμένων Πολιτειών Ευρώπης δεν πρέπει να χαθεί.

ΥΓ. Όσο για τους Έλληνες, η μετάδοση και η γιγάντωση της κρίσης στην Ευρώπη δεν είναι η ευκαιρία που περίμεναν για να χαλαρώσουν, είτε σε δημοσιονομικό είτε σε οποιοδήποτε άλλο επίπεδο, και να αρχίσουν να ρίχνουν τις ευθύνες για την ελληνική κατάρρευση στους άλλους. Η πορεία, εδώ, είναι υπαρξιακός μονόδρομος: μεταρρυθμίσεις, μεταρρυθμίσεις, μεταρρυθμίσεις. Όσο επώδυνες και να είναι, είναι ο μόνος δρόμος.