Αλέν Καγέ: Προς ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο

Επιμέλεια: Θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 18.12.11

Η οικονομική ανάπτυξη ήταν το καύσιμο που επέτρεπε στο όχημα της δημοκρατίας να λειτουργεί και να κινείται. Η ανάπτυξη όμως έχει επιβραδυνθεί ή και ανακοπεί όχι μόνον εξαιτίας της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, αλλά και επειδή προσκρούει σε ανυπέρβλητα οικολογικά όρια. Αυτή η κρίση της ανάπτυξης τείνει να διαβρώνει τα θεμέλια της δημοκρατίας και ενισχύει σε πολλούς ανθρώπους τον πειρασμό μιας επιστροφής στη φυσική κατάσταση, δηλαδή στη βαρβαρότητα του πολέμου όλων εναντίον όλων. Αυτά υποστηρίζει μεταξύ άλλων ο Γάλλος κοινωνιολόγος Αλέν Καγέ στο βιβλίο του «Pour un manifeste du convivialisme» (Le Bord de l'eau, 2011). Η ακόλουθη συνέντευξη του Αλέν Καγέ δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «La Repubblica».

- Κατά τη γνώμη σας το πρόβλημα σήμερα είναι το πώς να ξαναγράψουμε το κοινωνικό συμβόλαιο. Οχι πλέον σε εθνική κλίμακα αλλά σε παγκόσμια.

«Αυτό είναι το θεμελιώδες ζήτημα. Μετά τους ολοκληρωτισμούς του εικοστού αιώνα, αυτό που κατέστησε δημοφιλή τη δημοκρατία ήταν η γενικευμένη ευημερία, την οποία καθιστούσε δυνατή η ορμητική οικονομική ανάπτυξη».

- Σαν να λέμε ότι η δημοκρατία κέρδιζε τη συναίνεση των πολιτών με την υπόσχεση του πλούτου για όλους.

«Ολες οι μεγάλες πολιτικές ιδεολογίες, από τον φιλελευθερισμό ώς τον σοσιαλισμό, θεμελιώθηκαν πάνω σε μιαν ωφελιμιστική προϋπόθεση, δηλαδή στην ιδέα ότι ο αναγκαίος όρος για την κοινωνική ειρήνη είναι ένα ικανοποιητικό βιοτικό επίπεδο για όλους. Το πρόβλημα είναι ότι στη Δύση και στην Ιαπωνία η ανάπτυξη έχει σταματήσει. Αυτή που υπάρχει είναι μόνον κατ' όνομα ανάπτυξη (κυρίως χρηματοπιστωτική). Αλλά για τους εργαζόμενους και τα μεσαία στρώματα, εδώ και τριάντα χρόνια, το βιοτικό επίπεδο δεν έχει βελτιωθεί. Το αντίθετο μάλιστα. Και για τα παιδιά τους ο ορίζοντας είναι σκοτεινός».

- Ωστόσο, η Ινδία και η Κίνα έχουν ιλιγγιώδη ποσοστά ανάπτυξης. Μήπως το μέλλον βρίσκεται εκεί;

«Ο μεγάλος κίνδυνος γι' αυτές τις χώρες είναι το ενδεχόμενο η ανάπτυξή τους να σταματήσει προτού να επιτευχθεί ένα επαρκές βιοτικό επίπεδο και δημοκρατικές ελευθερίες για την πλειονότητα του πληθυσμού. Για να μη μιλήσουμε για τα οικολογικά και κοινωνικά κόστη της ανάπτυξης, την ανεπάρκεια πρώτων υλών, τους πυρηνικούς κινδύνους κ.λπ. Ολα αυτά υποθηκεύουν μια προοπτική απεριόριστης ανάπτυξης».

- Πώς βγαίνουμε απ' αυτήν την κατάσταση;

«Το ερώτημα είναι αν μπορούμε να θεμελιώσουμε τη δημοκρατία πάνω σε κάτι σταθερό και διαρκές που να μην είναι απλώς η οικονομική ανάπτυξη. Αλλά μια στάσιμη οικονομική κατάσταση, μια κατάσταση ισορροπίας».

- Με άλλα λόγια, εσείς προτείνετε να επανεξετάσουμε τα συμβολικά θεμέλια της δημοκρατίας.

«Κυρίως τα οικονομικά θεμέλια. Στο βάθος, η νεωτερικότητα γεννήθηκε από την ιδέα του κοινωνικού συμβολαίου, μια έννοια που προέρχεται από την οικονομία. Η ζωή στην κοινωνία έχει σκοπό να διασώζει τα ατομικά συμφέροντα. Ακόμα και η Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου έχει ακριβώς αυτά τα θεμέλια. Οφείλουμε να σεβόμαστε ο ένας τον άλλον, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια ιδιωτική σφαίρα στην οποία ο καθένας θα μπορεί να επιδιώκει το δικό του όφελος».

- Θέλετε να πείτε ότι η παγκοσμιοποίηση απειλεί να δώσει το τελειωτικό πλήγμα σε αυτήν την ιδέα δημοκρατίας, προκαλώντας την πτώση της;

«Σίγουρα και γι' αυτό χρειάζεται να επινοήσουμε μια δημοκρατία αντιωφελιμιστική, επιθυμητή καθεαυτή και όχι για εργαλειακούς και ωφελιμιστικούς λόγους. Επειδή η καλή κοινωνία είναι εκείνη που καθιστά δυνατή μια καλή ζωή. Εγώ αυτό το αποκαλώ συμβιωτισμό (convivialisme). Και το θεωρώ μια πολιτική ιδεολογία που πρέπει να επινοήσουμε εξ ολοκλήρου, πάνω στα ερείπια του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού».

- Σύμφωνα με μια συμβιωτική προοπτική, στη βάση της κοινωνίας βρίσκονται το δώρο και το κοινό αγαθό και όχι πλέον το ιδιωτικό συμφέρον και ο πλουτισμός με κάθε τίμημα. Αυτό δεν είναι όμως μια ουτοπία;

«Το δώρο είναι η ίδια η απαρχή του κοινωνικού δεσμού, είναι η πρωταρχική χειρονομία που κάνει το άτομο να βγαίνει από τον εαυτό του και να συνδέεται με τους άλλους. Και αυτή η ιδρυτική στιγμή είναι χωρίς όρους, δωρεάν. Δεν είναι τυχαίο που οι θρησκείες γεννιούνται όλες από ένα δώρο που γίνεται στο Θεό. Και το οποίο ο Θεός ανταποδίδει».

- Στην Ιταλία έγιναν δημοψηφίσματα για το νερό και για την πυρηνική ενέργεια. Εσείς πώς θα ψηφίζατε;

«Το νερό πρέπει να παραμένει ένα κοινό αγαθό. Για την πυρηνική ενέργεια κάποτε δεν είχα άποψη, αλλά ήδη, όπως η πλειοψηφία των Γάλλων, είμαι εναντίον. Το ζήτημα των κοινών αγαθών είναι ένα βασικό κριτήριο για να αξιολογήσουμε την υγεία μιας δημοκρατίας. Εκεί όπου δεν υπάρχει άλλος νόμος εκτός από το νόμο της αγοράς, δεν υπάρχει θέση για τα κοινά αγαθά».

- Ο νεοφιλελευθερισμός παρουσιάζει τις κοινωνικοοικονομικές συνταγές του σαν αντικειμενικές αναγκαιότητες.

«Η νεοφιλελεύθερη ιδέα ότι το θεμελιώδες κίνητρο της ανθρώπινης ύπαρξης είναι μόνον εκείνο του να μεγιστοποιεί απολαύσεις, ανέσεις και ιδιοκτησία, με μια λέξη το όφελος, είναι καθαρή ιδεολογία που διαψεύδεται από τα γεγονότα. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο homo economicus και οι σχέσεις μεταξύ των ατόμων δεν είναι μόνον εμπορευματικές. Σήμερα μια από τις αντιδράσεις στις οικονομικές ανισότητες είναι ακριβώς εκείνη των δωρεάν ανταλλαγών και των δημόσιων υπηρεσιών. Αλλά μόνον η θεμελίωση μιας νέας ηθικής μπορεί να καταστήσει δυνατή την κοινωνία του συμβιωτισμού. Ενα πάθος σχεδόν θρησκευτικό, μια έξαρση των συνειδήσεων όπως εκείνες που βρίσκονταν πίσω από τη γέννηση του φιλελευθερισμού ή του σοσιαλισμού. Χωρίς συλλογικά όνειρα και μεγάλα ιδεώδη το νέο δεν κερδίζει έδαφος».