Ζητούνται γήινοι διανοούμενοι. Γιατί δεν παίρνουν απάντηση οι ερωτήσεις των «Αγανακτισμένων»

Των Roger E. Backhouse και Bradley W. Bateman, THE NEW YORK TIMES, NEA,10.11.11

Εχει γίνει πλέον κοινός τόπος η κριτική στο κίνημα των «Αγανακτισμένων» ότι δεν έχει κατορθώσει να προσφέρει κάποιο εναλλακτικό όραμα. Ομως οι χιλιάδες ακτιβιστές στους δρόμους της Νέας Υόρκης και του Λονδίνου δεν είναι οι μόνοι που δεν διαθέτουν προοπτική: οικονομολόγοι, στους οποίους θα έπρεπε να στραφούμε για ένα τέτοιο όραμα, έχουν εδώ και καιρό σταματήσει να σκέφτονται με όρους οικονομικών συστημάτων. Αυτό δεν ίσχυε πάντα. Οι λίστες των μαθημάτων για τα οικονομικά τμήματα πανεπιστημίων σε ολόκληρο τον κόσμο ήταν γεμάτες με τίτλους όπως «Σύγκριση οικονομικών συστημάτων», που προχωρούσαν στη συγκριτική μελέτη του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού ή στη σύγκριση του γαλλικού, του σκανδιναβικού και του αγγλοσαξονικού μοντέλου καπιταλισμού.
Τέτοιες σπουδές δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, όταν γινόταν προσπάθεια να τονισθεί ότι το δικό μας σύστημα ήταν καλύτερο από εκείνο της Σοβιετικής Ενωσης. Ομως με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ εξαφανίσθηκε και το κίνητρο. Η παγκοσμιοποίηση, λένε πολλοί, έχει δημιουργήσει ένα και μοναδικό σύστημα καπιταλισμού που κινείται από τον διεθνή ανταγωνισμό (αγνοώντας τις μεγάλες διαφορές, π.χ. μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ). Οι οικονομολόγοι σπανίως πλέον συζητούν το βασικό αντικείμενο της επιστήμης τους, τον καπιταλισμό.

Πολλοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι το σημαντικό πεδίο είναι οι ερωτήσεις σχετικά με το εάν οι αγορές είναι ανταγωνιστικές ή μονοπωλιακές ή εάν η νομισματική πολιτική είναι αποτελεσματική. Το να χρησιμοποιούνται τόσο ευρείες έννοιες όπως ο καπιταλισμός, λένε, προκαλεί απλώς εντυπώσεις και αποσπά την προσοχή από τα δύσκολα τεχνικά προβλήματα. Αυτό το επιχείρημα έχει βάση. Οι οικονομολόγοι τα καταφέρνουν πολύ καλύτερα όταν αντιμετωπίζουν μικρά, συγκεκριμένα προβλήματα. Οπως έλεγε ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, οι οικονομολόγοι πρέπει να λειτουργούν πιο πολύ όπως οι οδοντίατροι: ταπεινοί άνθρωποι που μελετούν ένα μικρό κομμάτι του σώματος και καταφέρνουν να γλιτώσουν τον ασθενή από πολύ πόνο.

Βέβαια, υπάρχουν και τα αρνητικά στην προσέγγιση της οικονομίας όπως θα έκανε ένας οδοντίατρος: κυρίως η απώλεια οποιουδήποτε οράματος για το τι θα έπρεπε να είναι το οικονομικό σύστημα. Ακόμα και ο ίδιος ο Κέινς εκινείτο από ένα ισχυρό όραμα του καπιταλισμού. Πίστευε ότι ήταν το μοναδικό σύστημα που θα μπορούσε να δημιουργήσει ευημερία, όντας όμως από τη φύση του ασταθές και υποκείμενο σε ανάγκη διαρκών μεταρρυθμίσεων. Αυτό το όραμα συνεπήρε τη γενιά που είχε βιώσει τη Μεγάλη Υφεση και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και συνέβαλε στη διαμόρφωση πολιτικής επί σχεδόν μισό αιώνα. Ηταν, όπως τον χαρακτήρισε ο οικονομολόγος Ρόμπερτ Χεϊλμπρόνερ, ένας «γήινος φιλόσοφος», προσγειωμένος στη ζωή, μαζί με άλλους οικονομολόγους με όραμα όπως ο Ανταμ Σμιθ, ο Τζον Στιούαρτ Μι και ο Καρό Μαρξ.

Στον 20ό αιώνα η κύρια πρόκληση στο όραμα του Κείνα προήλθε από οικονομολόγους όπως ο Φρίντριχ Χάγιεκ και ο Μίλτον Φρίντμαν που οραματίσθηκαν μια ιδεώδη οικονομία στην οποία μεμονωμένα άτομα συναλλάσσονταν μεταξύ τους σε ελεύθερες αγορές. Η κυβέρνηση, υποστήριξαν, συνήθως μπερδεύει τα πράγματα. Ξεπερνώντας τον κεϊνσιανισμό που πολλοί έκριναν ανεπαρκή στην αντιμετώπιση του στασιμοπληθωρισμού τη δεκαετία του '70, σε αυτό το όραμα στηρίχθηκαν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές πολλών κυβερνήσεων σε όλο τον κόσμο.

Σήμερα, αυτό το όραμα υπονομεύθηκε από την κρίση. Χρειάσθηκε τεράστια κυβερνητική παρέμβαση ώστε να αποφευχθεί άλλη μια Μεγάλη Υφεση, ενώ οι τεράστιες απολαβές των τραπεζιτών που βρέθηκαν στην καρδιά της κρίσης οδήγησε πολλούς να αναρωτηθούν εάν ο καπιταλισμός χωρίς έλεγχο των αγορών μπορεί να δημιουργήσει ίση κατανομή του πλούτου. Είναι προφανές ότι χρειαζόμαστε ένα νέο, εναλλακτικό όραμα καπιταλισμού.

Ισως τελικά οι «Αγανακτισμένοι» και τα μέλη του κινήματος «Καταλάβατε τη Γουόλ Στριτ» να έχουν δίκιο στο ερώτημα: πώς αντιμετωπίζουμε τοπικά τις επιπτώσεις της παγκόσμιας ύφεσης; Είναι δίκαιο εκείνοι που υποφέρουν περισσότερο από την ύφεση να βλέπουν τις κοινωνικές παροχές να περικόπτονται, ενώ εκείνοι που δημιουργούν όλη αυτή την αστάθεια να δέχονται την ενίσχυση των κυβερνήσεων; Σε αυτό το ερώτημα των «Αγανακτισμένων» θα πρέπει να δώσει απάντηση ένα νέο μεγάλο οικονομικό όραμα. Εάν οι οικονομολόγοι θέλουν να συμβάλουν στη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου, θα πρέπει πρώτα να θέσουν και κατόπιν να προσπαθήσουν να απαντήσουν στα δύσκολα ερωτήματα που θα συμβάλουν στη διαμόρφωση ενός νέου οράματος για τις δυνατότητες του καπιταλισμού.

Ο Ρότζερ Μπακχάουζ, καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ και ο Μπράντλεϊ Μπέιτμαν, καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Ντένισον είναι συγγραφείς του βιβλίου «Καπιταλιστής επαναστάτης: Τζον Μέιναρντ Κέινς»