Πολιτική ίσον ανάληψη ευθυνών

Του Γιώργου Σιακαντάρη, ΝΕΑ, 4.11.11

Η πρόταση για δημοψήφισμα επιτάχυνε τις πολιτικές εξελίξεις. Αυτό που κανονικά θα προείχε θα ήταν να επιταχυνθούν εκείνες οι διαδικασίες που θα εξασφάλιζαν πρωτίστως την έκτη δόση και στη συνέχεια την επικύρωση της δανειακής σύμβασης. Η πρόταση της ΝΔ για από κοινού ψήφιση της δανειακής σύμβασης και στη συνέχεια προσφυγή σε εκλογές είναι μια θετική πρόταση. Η πρόταση όμως για δημοψήφισμα αποτέλεσε πράξη υψηλού ρίσκου, αλλά κυρίως αποτέλεσε πράξη αποπολιτικοποίησης της πολιτικής ως πεδίου όπου υπερκαθορίζεται από την ανάγκη λήψης θέσεων από τους εντεταλμένους πολιτικούς ηγέτες, ιδιαίτερα σε κρίσιμες πολιτικές στιγμές. Η προσφυγή στα δημοψηφίσματα φαντάζει και προτείνεται ως δρόμος για τη συμμετοχή των πολιτών στις πολιτικές διαδικασίες, ως απάντηση της άμεσης δημοκρατίας στις ελλείψεις και στα κενά της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.

Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία σήμερα, σύμφωνα με τον ορισμό του Κορνήλιου Καστοριάδη, είναι μια «θεμελιώδης απάτη». Αν κοιτάξουμε όμως την ιστορική πορεία εμφάνισης και επικράτησης στις νεωτερικές κοινωνίες της έμμεσης δημοκρατίας, θα διαπιστώσουμε πως αυτή εμφανίσθηκε ως λαϊκό αίτημα υπέρ της διεύρυνσης της συμμετοχής των πολιτών στο πολιτικό γίγνεσθαι.

Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία προέκυψε ως αίτημα των λαϊκών μαζών κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Αίτημα για το οποίο χύθηκε πολύ αίμα και έγιναν μεγάλοι αγώνες. Μέχρι την εμφάνιση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας υπήρχαν πολλές μορφές και καθεστώτα άμεσης δημοκρατίας για τους λίγους, οι οποίοι ήσαν είτε εκπρόσωποι μιας εξ αίματος αριστοκρατίας ή μιας ανερχόμενης αστικής τάξης. Οι λαϊκές μάζες ήσαν αποκλεισμένες από αυτή την άμεση δημοκρατία, όπως ήσαν αποκλεισμένες και οι λαϊκές μάζες από την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία. Από την αρχαιότητα μέχρι τον 19ο αιώνα, όπου και εμφανίζονται οι πρώτες αστικές, αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, αυτό που νομιμοποιεί τις διαδικασίες ολοκλήρωσής τους είναι το αίτημα για συμμετοχή όλων στο πολιτών στο πολιτικό γίγνεσθαι. Αίτημα που αποκλειόταν από το αμεσοδημοκρατικό μοντέλο της κυριαρχούσας μέχρι τότε αριστοκρατίας, αλλά γινόταν αναγκαίο από τη διευρυνόμενη βάση των εθνών-κρατών.

Οι επαναστάσεις, περισσότερο ή λιγότερο βίαιες, όπως ήταν αρχικά η αγγλική Ενδοξη ή Αναίμακτη Επανάσταση του 1688 και η αιματηρή Γαλλική Επανάσταση του 1789, έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Αυτό που έκαναν και οι δύο Επαναστάσεις ήταν να διευρύνουν το πεδίο της πολιτικής συμμετοχής μέσα από την ανάδειξη του αιτήματος της λαϊκής κυριαρχίας. Αίτημα που μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο στο πλαίσιο του ενιαίου μεγάλου έθνους-κράτους και μόνο μέσα από τη σταδιακή και συνεχή διεύρυνση της εκλογικής βάσης.

Στο πλαίσιο των πολύπλοκων και σύνθετων κοινωνιών του νεωτερικού κόσμου, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία διευρύνει τον πολιτικό κύκλο συμμετοχής. Σε αυτές τις κοινωνίες είναι αδύνατον να υπάρχουν μόνο αμεσοδημοκρατικές μορφές πολιτικής συμμετοχής.

Δεν είναι τυχαίο που το αίτημα για κατάργηση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας προέκυψε αρχικά από ακροδεξιούς και φασιστικούς κύκλους και μόνο πολύ αργότερα το οικειοποιήθηκαν και κύκλοι της ριζοσπαστικής Αριστεράς.

Αν η όποια συμμετοχική δημοκρατία δεν αναπτύσσεται στο σώμα υγιών αντιπροσωπευτικών θεσμών, τότε, αντί να περιορίζονται οι αυταρχικές παθογένειες της εξουσίας, θα επεκτείνονται ως καρκίνωμα στο σώμα της κοινωνίας.

Βεβαίως παραμένει το ερώτημα πώς, σε συνθήκες οικονομικής κρίσης και απογοήτευσης από την πολιτική, μπορούν να βρεθούν οι κατάλληλες ισορροπίες ώστε η δημοκρατία να μην ταυτιστεί με την κοινωνική εγκατάλειψη και αδιαφορία. Και εδώ σίγουρα βοηθούν μορφές άμεσης συμμετοχής σε θέματα μερικής και τοπικής ευθύνης. Αλλά για θέματα εθνικής σημασίας και εμβέλειας ο μόνος εντεταλμένος να αποφασίσει - εν γνώσει του ότι θα κριθεί για τις οποιεσδήποτε αποφάσεις του - είναι η εκλεγμένη κυβέρνηση.

Τα δημοψηφίσματα που προτείνονται ως υποκατάστατα κρίσιμων αποφάσεων τις οποίες καλείται να λάβει η πολιτική ηγεσία είναι στοιχεία είτε μιας βοναπαρτικής αντίληψης για την αδιαμεσολάβητη σχέση μεταξύ ηγέτη και λαού είτε μορφές μιας απολιτικής αντίληψης για την πολιτική. Θα ήθελα να πιστέψω πως η πρόταση για δημοψήφισμα ήταν μια απολιτική και όχι μια βοναπαρτική πρόταση.

Γιατί αν πολιτική σημαίνει επίλυση διαφοράς αντιλήψεων, τότε τα δημοψηφίσματα είναι πρόσφορο μέσο επίλυσής τους. Αν όμως πολιτική σημαίνει επίλυση διαφοράς συμφερόντων, τότε το πιο πρόσφορο μέσο επίλυσης αυτών των διαφορών είναι η λήψη αποφάσεων και η ανάληψη ευθυνών και ενεργειών. Αυτό θα μπορούσε να το κατανοήσει ακόμα και το πολιτικό μας σύστημα.

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι διδάκτορας Κοινωνιολογίας