Αμάρτια Σεν: Ο δρόμος προς τη δίκαιη κοινωνία

Επιμέλεια: Θανάσης Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία,  29.10.11

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ της δικαιοσύνης που επεξεργάστηκαν ο Χομπς, ο Λοκ, ο Ρουσό, ο Καντ ή, στους σύγχρονους καιρούς, ο Τζον Ρολς, δεν ανέλυαν επαρκώς τον πραγματικό κόσμο, την καθημερινή ζωή και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Ο στόχος τους ήταν να επινοήσουν και να σχεδιάσουν τέλειους θεσμούς, υποθέτοντας ότι η ύπαρξη αυτών των θεσμών θα διασφάλιζε την προσχώρηση όλων των πολιτών στο δίκαιο «κοινωνικό συμβόλαιο». Στο βιβλίο του «The Idea of Justice» (Harvard University Press, 2009), ο ινδός νομπελίστας οικονομολόγος Αμάρτια Σεν υιοθετεί μια διαφορετική προσέγγιση. Αντί να αναζητάει τους τέλειους θεσμούς της δίκαιης κοινωνίας προτιμά να θέτει το ερώτημα: πώς μπορούμε να εξαλείψουμε ή έστω να περιορίσουμε τις υπαρκτές αδικίες και ανισότητες; Ο Αμάρτια Σεν μίλησε για τις ιδέες που αναπτύσσει στο βιβλίο του σε μια συνέντευξη που έδωσε στο ιταλικό περιοδικό «L' Espresso». Από τη συνέντευξη αυτή παρουσιάζουμε στη συνέχεια ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα.

«Η ιδέα της δικαιοσύνης βρίσκεται στη βάση κάθε δημοκρατίας. Αγανακτούμε μπροστά σε κάθε φανερή αδικία επειδή η δικαιοσύνη είναι στοχαστική: αναφέρεται δηλαδή στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Η ιδέα της δικαιοσύνης συνδέεται στενά με την αμεροληψία. Και αν με ρωτήσετε τι είναι η αμεροληψία, απαντώ λέγοντας ότι γι' αυτήν μιλούν ακόμα και τα παιδιά στην τρυφερή τους ηλικία. Σύμφωνα με τον Νόαμ Τσόμσκι, οι γλωσσικές μας ικανότητες (γραμματική, σύνταξη) είναι έμφυτες. Εγώ νομίζω ότι και η αίσθηση της αμεροληψίας είναι έμφυτη. Είναι βιολογικό ζήτημα. Αλλά δεν με ενδιαφέρει η βιολογική πλευρά αυτής της ιστορίας. Γιατί το ζήτημα της αμεροληψίας πρέπει να τοποθετηθεί στο ηθικό πεδίο και όχι σε εκείνο της εξέλιξης του είδους. Αναφέρω ένα παράδειγμα: στους άνδρες και στις γυναίκες αρέσει να κάνουν έρωτα. Και η βιολογική προέλευση της επιθυμίας είναι πιθανότατα η επιβίωση του είδους. Αλλά όταν σαγηνεύουμε ή σαγηνευόμαστε δεν το κάνουμε επειδή σκεφτόμαστε πώς θα διασφαλίσουμε τη συνέχεια του ανθρώπινου γένους. Θέλω να πω με αυτό ότι οι συμπεριφορές μας δεν υπαγορεύονται από έναν ορθολογικό υπολογισμό αιτίας και αποτελέσματος. Ιδού γιατί είναι σημαντικό να έχουμε όλοι μας το αίσθημα της δικαιοσύνης. Αντίθετα, είναι λιγότερο σημαντικό το να κατανοούμε το γιατί το έχουμε.

»Προσοχή όμως: οφείλουμε πάντοτε να υποβάλλουμε την επιθυμία μας για δικαιοσύνη και αμεροληψία σε κριτικό έλεγχο. Υπάρχουν βασικά ένστικτα που προκαλούν συναισθήματα όπως η οργή και το μίσος. Κάθε φορά όμως που νιώθουμε αυτά τα συναισθήματα οφείλουμε να αναρωτιόμαστε: είναι δικαιολογημένα συναισθήματα; Και τι είδους επιχειρήματα θα μπορούσαμε να αντιτάξουμε σε αυτά τα συναισθήματα; Η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα είναι ότι οφείλουμε να μεταχειριζόμαστε τους άλλους με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο θα θέλαμε να μεταχειρίζονται εμάς. Ιδού μια εξήγηση του νοήματος της δικαιοσύνης. Αλλά υπάρχει και ένα άλλο νόημα. Μιλούσαμε προηγουμένως για οργή και μίσος ως συναισθήματα που αντιστοιχούν σε ορισμένα ένστικτα. Μιλούσαμε και για το γεγονός ότι οι συμπεριφορές μας δεν είναι πάντοτε ορθολογικές. Θα ήταν όμως λάθος να πούμε ότι αυτά τα συναισθήματα είναι καλά και δίκαια επειδή ακριβώς είναι αρχέγονα. Εμείς οι άνθρωποι πράγματι δεν έχουμε μόνον ένστικτα, αλλά έχουμε και την ικανότητα να σκεφτόμαστε και να αμφιβάλλουμε για τα πάντα. Είμαστε σε θέση να βρούμε τους λόγους για να απορρίψουμε το μίσος και την οργή. Οφείλουμε πάντα να αναρωτιόμαστε: τι τύπο λόγου μπορώ να υιοθετήσω για να δικαιολογήσω τη συμπεριφορά μου; Και οφείλουμε να βρίσκουμε τη δύναμη για να μην ακολουθούμε εκείνα τα ένστικτα για τα οποία δεν βρίσκουμε μιαν ορθολογική δικαιολόγηση.

»Είναι θαυμαστό το γεγονός ότι η φύση μας έδωσε την ικανότητα να συλλογιζόμαστε. Ενας σημαντικός μογγόλος αυτοκράτορας του 16ου αιώνα, ο Ακμπαρ ο μέγας, έλεγε: για να απορρίψουμε ένα λογικό επιχείρημα πρέπει να έχουμε ένα άλλο ακόμα πιο λογικό. Ο κόσμος του λόγου και της συζήτησης είναι ο μοναδικός στον οποίο αξίζει τον κόπο να ζούμε. Τον αληθινό λόγο για τον οποίο θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι τον βρίσκουμε όταν σκεφτόμαστε αν έχουμε ενεργήσει σωστά. Δεν λέω ότι κάνουμε ορισμένα πράγματα για να δημιουργήσουμε την ευτυχία στον κόσμο. Ωστόσο, όταν τα έχουμε κάνει και μάλιστα τα έχουμε κάνει σωστά, βρίσκουμε σε αυτό μια πηγή ευτυχίας. Ο νορβηγός νομπελίστας Ράγκναρ Φρις έλεγε ότι δεν κατανοεί το γιατί οι οικονομολόγοι επιμένουν να υποστηρίζουν ότι ο σκοπός της ζωής είναι η αναζήτηση της ατομικής ευτυχίας και όχι της ευτυχίας των άλλων, ενώ αληθεύει το αντίθετο. Οταν πηγαίνω να δειπνήσω με τη γυναίκα μου, δεν παραγγέλνω το φαγητό και το κρασί που κάνει εμένα ευτυχισμένο αλλά το φαγητό και το κρασί που ελπίζω ότι θα μπορέσει να κάνει αυτήν ευτυχισμένη. Ή, για να επανέλθουμε στο λόγο περί σαγήνης και αναπαραγωγής, όταν κάνουμε έρωτα, η ευτυχία είναι να βλέπουμε το σύντροφό μας ευτυχισμένο. Γιατί θέλουμε την ελευθερία; Επειδή αυτή βρίσκεται σε άμεση σχέση με την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε. Και ως σκεφτόμενα ζώα ασχολούμαστε πάντα με το πώς η σκέψη μας αντανακλάται στη δράση.

»Αν θέλουμε οι ενέργειές μας να αντιστοιχούν στη σκέψη μας, οφείλουμε να έχουμε την ελευθερία επιλογής. Και αντίστροφα: χωρίς την ελευθερία επιλογής δεν μπορούμε να μετατρέψουμε τις ιδέες μας σε συγκεκριμένα γεγονότα. Αλλά και η αναφορά στην αξιοπρέπεια έχει μερικές φορές μεγάλη δύναμη. Σκέφτομαι τη χρήση που έκανε σε αυτήν την έννοια ο Γκάντι στην πάλη εναντίον της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και για να επιβεβαιώσει την ενότητα του ινδικού λαού. Ωστόσο, η λέξη αξιοπρέπεια είναι αμφίσημη και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για λιγότερο ευγενείς σκοπούς. Ενα παράδειγμα από την πολιτική. Ας επιστρέψουμε στον 19ο αιώνα. Υπήρχαν πρόσωπα δυσαρεστημένα από τον καπιταλισμό, που ήθελαν να αλλάξουν τους θεσμούς, όπως ο Μαρξ ή ο Τζον Στιούαρτ Μιλ.

»Ορισμένοι θεωρούσαν ότι χρειαζόταν να αναγνωριστεί η "αξιοπρέπεια της εργασίας". Για κάποιους η αναγνώριση της αξιοπρέπειας της εργασίας σήμαινε τη χειραφέτηση των εργαζομένων. Γι' άλλους αντίθετα μπορεί να σήμαινε να πούμε στους εργαζόμενους: αναγνωρίζουμε την αξιοπρέπειά σας και τώρα σκάστε και μη μιλάτε. Η έννοια της αξιοπρέπειας μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να εμποδίσει τη συζήτηση, για να αφήσει τα πράγματα όπως είναι. Η ελευθερία και ο λόγος είναι αντίθετα τα εργαλεία για να αλλάξουμε την κοινωνία. Δεν είναι λάθος να ονειρευόμαστε. Αλλά όταν φανταζόμαστε μια τέλεια κοινωνία, τότε μεταφερόμαστε στο χώρο της ποίησης. Προς Θεού, εγώ αγαπώ την ποίηση. Αν μη τι άλλο, επειδή στην ηλικία μου μου έχει μείνει πολύ λίγος χρόνος για να διαβάζω τα μυθιστορήματα. Ομως το σύνθημα "Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα" είναι καθαρή ποίηση. Αλλά σίγουρα δεν θα είχα συμβουλέψει τους γάλλους επαναστάτες να το αντικαταστήσουν με ένα ρεφορμιστικό σύνθημα του τύπου: "Λίγο περισσότερη ελευθερία, λίγο περισσότερη ισότητα, λίγο περισσότερη αδελφότητα".

»Θα ήταν γελοίο. Ωστόσο, όταν χρειάζεται να πάρουμε συγκεκριμένες αποφάσεις, χρειάζεται να ξεκινάμε από την προϋπόθεση ότι καθένας από μας έχει μια διαφορετική θεώρηση της κοινωνίας και ότι κάθε θεώρηση είναι θεμιτή. Και εδώ ερχόμαστε στο θέμα της συζήτησης. Δεν χρειάζεται να έχουμε μια ταυτόσημη ιδέα για το τι είναι μια τέλεια κοινωνία, προκειμένου να συμφωνήσουμε για το ποια είναι τα βήματα που πρέπει να κάνουμε για να βελτιώσουμε την κατάσταση. Η επιλογή είναι πάντοτε μεταξύ τμηματικών λύσεων. Η δημοκρατία σημαίνει πάνω απ' όλα δημόσια συζήτηση. Μια συζήτηση που δεν πρέπει να σταματάει ποτέ, που πρέπει να συνεχίζεται ακόμα και όταν έχει παρθεί η απόφαση και μια από τις παρατάξεις έχει ηττηθεί. Εκείνοι που βρίσκονται στη μειοψηφία δεν πρέπει να συνθηκολογούν. Αν τα επιχειρήματά τους ήταν έγκυρα, παραμένουν έγκυρα και μετά τις εκλογές και τα δημοψηφίσματα. Σε μια δημοκρατία η συζήτηση είναι πάντοτε ανοικτή, αν μη τι άλλο επειδή η ουσία της δημοκρατίας είναι το ότι η εξουσία ασκείται μέσω της δημόσιας συζήτησης».(...).