Ο αδύναμος εκσυγχρονισμός. Ποιες ιδεολογίες συγκρούονται στη δίνη της κρίσης

Του Γιώργου Σιακαντάρη, ΝΕΑ, 17.10.11

Η βαθύτερη αιτία της σημερινής κρίσης βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο συγκροτήθηκε η νεωτερική ελληνική κοινωνία. Ενας τρόπος που την ανάγκασε να στέκεται σε δύο διαφορετικές πολιτισμικές βάρκες. Στη μια βάρκα συνταξιδεύουν ο ορθός λόγος, η ατομοκεντρική αντίληψη, το κοινωνικό συμβόλαιο και το φυσικό δίκαιο, ο εκσυγχρονισμός. Και στην άλλη συνευρίσκονται ο ενστικτώδης συναισθηματισμός, ο κοινοτισμός, το δίκαιο του εδάφους ή του αίματος και η παραδοσιοκρατία. Για μεγάλες περιόδους της ελληνικής Ιστορίας και για μεγάλα και ετερόκλητα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας, το αίτημα του εκσυγχρονισμού χαρακτηρίστηκε είτε ως αίτημα που εκφράζει την καπιταλιστική ηγεμονία είτε ως αίτημα που δεν συνάδει με τον δήθεν ελληνικό κοινοτικό τρόπο ζωής. Στο μεγαλύτερο διάστημα της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας οι νεωτερικές και εκσυγχρονιστικές αρχές ταυτίστηκαν είτε με τον «ψυχρό ορθολογισμό» της Δύσης (καημένε Διαφωτισμέ, της πνιγμένης μέσα στα πάθη και τα συναισθήματα λογικής, πού είσαι να δεις την άγνοια και την ανοησία να σε χαρακτηρίζουν ως ψυχρό!) είτε με τις αρχές της αστικής τάξης και του προτεσταντισμού.

Το ελληνικό νεωτερικό και εκσυγχρονιστικό πρόταγμα υποχρεούται να βαδίζει συνεχώς σε δρόμους που άλλοι λαοί διέτρεξαν σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους. Στις δυτικές κοινωνίες, η επικράτηση της νεωτερικότητας ακολούθησε τέσσερις φάσεις ανάπτυξης. Στην πρώτη φάση, τον 14ο και τον 15ο αι. μέσω του ουμανισμού, της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, επανέρχεται το αίτημα της αρχαιοελληνικής αυτοτέλειας του ελεύθερου ατόμου. Στη δεύτερη φάση ολοκληρώνονται η εκβιομηχάνιση, η ισχυροποίηση του έθνους - κράτους και η εκκοσμίκευσή του. Η διαδικασία αυτή ολοκληρώθηκε στα τέλη του 19ου αι. Στην τρίτη φάση (αρχή του 20ού αι. και μεσοπόλεμος), αρχικά τίθενται οι βάσεις για την επικράτηση του τριμερούς κοινωνικού συμβολαίου. Αυτές οι βάσεις αποτέλεσαν την προϋπόθεση για την επικράτηση, κατά τη μεταπολεμική περίοδο, του κράτους πρόνοιας και του ορθολογικονομικού καθεστώτος νομιμοποίησης της εξουσίας. Η δε σημερινή, τέταρτη φάση χαρακτηρίζεται από τις αντιφατικές διαδικασίες μετάβασης στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία και την αποδυνάμωση των κρατών-εθνών. Η ιδιαιτερότητα του αδύναμου ελληνικού εκσυγχρονισμού έγκειται στο γεγονός πως η οκταετία Σημίτη, για παράδειγμα, κλήθηκε, τηρουμένων των αναλογιών, να υλοποιήσει και τις τέσσερις φάσεις στην ίδια χρονική περίοδο. Ενώ σήμερα είναι ακόμη χειρότερα τα πράγματα, μια που ο ελληνικός αδύναμος εκσυγχρονισμός (αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου) κινείται στη δίνη της κρίσης χρέους και ελλειμμάτων.

Πολλές φορές, η λογοτεχνία μπορεί να συλλάβει πλευρές της πραγματικότητας που δεν μπορεί να συλλάβει η κοινωνιολογική θεωρία. Ο πρόσφατα εκλιπών συγγραφέας και πολιτικός Νίκος Θέμελης εντόπισε τα πραγματικά στοιχεία που συνέβαλαν στη συγκρότηση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και μέσα από αυτή τη διαδρομή κατέδειξε τον βαθμό που ο ελληνικός κοινοτισμός, η παραδοσιοκρατία και ο λαϊκισμός αντιστάθηκαν διαχρονικά στην ανάγκη εξορθολογισμού της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Στις σελίδες των βιβλίων του διαβάζουμε για ανθρώπους που επιθυμούν να ζουν σαν αστοί, αλλά να μη λειτουργούν σαν αστοί. Διαβάζουμε για ανθρώπους (στο «Μια ζωή, δυο ζωές») που την άρνησή τους να αποδεχθούν τις αρχές της αστικής νεωτερικότητας τη νομιμοποίησαν με τα ιδεολογήματα της ελληνικής ιδιαιτερότητας και της ορθοδοξίας. Αντιθέτως, οι θετικοί ήρωες του Θέμελη παθιάζονται με αξίες όπως είναι το σχέδιο, η συνέπεια, η ορθολογική επιλογή μέσων, ο προγραμματισμός, η αξιολόγηση, η κατάρτιση και η πειθαρχία.

Ο Θέμελης ασκεί πολεμική στον ελληνικό συντηρητισμό, ο οποίος παρουσιάζεται, σε αυτήν εδώ την «Ερημη χώρα», ως προϊόν της δήθεν «ελληνικής ταυτότητας». Η ιδεολογία της ταυτότητας όμως είναι η πλέον συντηρητική ιδεολογία. Βεβαίως, τα ίδια ακριβώς είναι και τα χαρακτηριστικά του πανευρωπαϊκού συντηρητισμού, συμπεριλαμβανόμενης της «νορβηγικής ταυτότητας» όπως αυτή περνάει μέσα από το 1.500 σελίδων παραλήρημα του νορβηγού φασίστα δολοφόνου Μπρέιβικ.

Τελικά, το συγγραφικό και πολιτικό έργο του Θέμελη συμπυκνώθηκε σε δύο κεντρικές αρχές. Από την αρχή των κεντρικών του ηρώων Θωμά και Ελένης στην «Ανατροπή», οι όποιοι είχαν ως γνώμονα της συμπεριφοράς τους την αρχή του ευαγγελικού χριστιανισμού και του πρώιμου Διαφωτισμού, «πράττε έτσι ώστε η συμπεριφορά σου να μη βλάπτει τους άλλους» στην αρχή του Νικόλα, κεντρικού ήρωα στην «Αναζήτηση», η οποία απαιτεί να ενεργεί κανείς με τρόπο που αρμόζει στην καντιανή κατηγορική προσταγή, «πράττε έτσι ώστε η ρυθμιστική αρχή της βούλησής σου να μπορεί συγχρόνως να καταστεί καθολικός νόμος». Αυτή η αρχή, ήταν η αρχή και του Νίκου. Αυτές βεβαίως, για να μην το ξεχνάμε (γιατί σαν σύγχρονοι Λωτοφάγοι ξεχνάμε εύκολα), ήταν οι αρχές και οι πολιτικές του Κώστα Σημίτη.

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι διδάκτωρ Κοινωνιολογίας