Ζακ Ρανσιέρ:Το σκάνδαλο της Δημοκρατίας

Ο ΓΑΛΛΟΣ φιλόσοφος Ζακ Ρανσιέρ επεξεργάζεται και προτείνει μια φιλοσοφία της χειραφέτησης, η οποία αμφισβητεί ριζικά την παραδοσιακή διάκριση ανάμεσα σε διανοητικές πρωτοπορίες που κατέχουν την αλήθεια και σε αμαθή λαό που χρειάζεται πνευματική καθοδήγηση. Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν τα βιβλία του «Ο αδαής δάσκαλος» («Νήσος», 2008) και «Το μίσος για τη δημοκρατία» («Πεδίο», 2010). Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο Ρανσιέρ στο γαλλικό περιοδικό «Philosophie Magazine».

Στην Ecole Normale Superieure συναντήσατε το πρόσωπο, τα μαθήματα και τη σκέψη του Λουί Αλτουσέρ. Τι απομένει σε σας από το «μάθημα του Αλτουσέρ»;

Η συνάντηση με τον Αλτουσέρ είχε μια διπλή όψη. Η μαρξιστική αυστηρότητα που ήθελε να αποκαταστήσει ερχόταν σε ρήξη με την ουμανιστική και σαρτρική ερμηνεία του Μαρξ, η οποία με είχε επηρεάσει προηγούμενα. Αλλά η ρήξη στην οποία μας υποχρέωνε αντισταθμιζόταν από το γεγονός ότι μας ενέπλεκε σε μια μεγάλη συλλογική πνευματική περιπέτεια: έπρεπε να αφομοιώσουμε τα νέα στοιχεία που κόμιζε ο στρουκτουραλισμός, για να επινοήσουμε εκ νέου τη μαρξιστική θεωρία και πολιτική.

- Πώς τα γεγονότα του Μάη του 1968 κλόνισαν την πίστη σας στις βεβαιότητες του επιστημονικού μαρξισμού;

Στον αλτουσεριανισμό υπήρχε το άνοιγμα, η ενσωμάτωση ανακαλύψεων που έγιναν σε άλλα επιστημονικά πεδία, όπως η εθνολογία, η ιστορία ή η ψυχανάλυση, και ταυτόχρονα υπήρχε μια αφελής πίστη στην αναγκαιότητα της επιστήμης, προκειμένου να δοθεί ώθηση στην πράξη και να διαφωτιστούν οι άνθρωποι οι οποίοι ζούσαν, θα λέγαμε, μέσα στην αυταπάτη. Ο Αλτουσέρ είχε γράψει ένα πολύ σκληρό κείμενο εναντίον του φοιτητικού κινήματος, για να εξηγήσει ότι αυτοί οι νέοι ακτιβιστές δεν γνώριζαν τίποτα από την επιστήμη και ήταν βυθισμένοι μέσα στην ιδεολογία. Μόνον η επιστήμη, την οποία διαδίδουν οι φιλόσοφοι και οι κομμουνιστές ηγέτες, μπορούσε να εξοπλίσει τις μάζες απέναντι στην αστική τάξη. Ο Μάης του '68 ήταν μια απότομη αφύπνιση: αυτός ο επιστημονικός λόγος της υποτιθέμενης απελευθέρωσης μου φάνηκε παρόμοιος με εκείνον της κυρίαρχης τάξης.

- Συναισθανθήκατε ήδη ότι η εκμετάλλευση δεν είχε και μεγάλη σχέση με την υποτιθέμενη «άγνοια» των καταπιεζόμενων;

Η μαρξιστική αντίληψη της ιδεολογίας υποστήριζε ότι οι κυριαρχούμενοι και αντικείμενα εκμετάλλευσης υποτάσσονται εξαιτίας της έλλειψης γνώσεων, επειδή δηλαδή αγνοούν την κατάστασή τους μέσα στο σύστημα. Ταυτόχρονα όμως προϋπέθετε ότι η ίδια η κατάστασή τους μέσα στο σύστημα παρήγαγε υποχρεωτικά την άγνοια αυτής της κατάστασης. Με δυο λόγια, ήταν κυριαρχούμενοι επειδή ήταν αδαείς και ήταν αδαείς επειδή ήταν κυριαρχούμενοι. Ο Πιέρ Μπουρντιέ τελειοποίησε αυτόν τον κύκλο με τη θεωρία του περί αναπαραγωγής. Αυτή η «προοδευτική» αντίληψη μου φάνηκε ως η απλή επανάληψη της πλατωνικής θεωρίας του σπηλαίου: ένας τρόπος για να μπαίνει ο καθένας στη θέση του και να θεμελιώνεται η εξουσία των σοφών. Όμως αυτό που μου έγινε ολοφάνερο όταν άρχισα να εργάζομαι πάνω στην ιστορία της εργατικής σκέψης είναι το ότι ποτέ δεν χρειάστηκε να εξηγήσει κανείς σε έναν εργάτη τι είναι η υπεραξία ή η εκμετάλλευση. Το πρόβλημα γι' αυτούς δεν ήταν το να «συνειδητοποιήσουν» την εκμετάλλευση, αλλά ήταν αντίθετα το να μπορέσουν να την «αγνοήσουν», δηλαδή να μπορέσουν να απαλλαγούν από την ταυτότητα που αυτή η κατάσταση τους προσέδιδε και να θεωρήσουν τους εαυτούς τους ικανούς να ζήσουν σε έναν κόσμο χωρίς εκμετάλλευση. Αυτό σημαίνει η λέξη χειραφέτηση (...).

- Γιατί η δημοκρατία είναι ένα σκάνδαλο;

Το δημοκρατικό σκάνδαλο είναι ήδη αντιληπτό στον Πλάτωνα. Για έναν αθηναίο αριστοκράτη η ιδέα ότι όλοι, ανεξάρτητα από την καταγωγή τους, έχουν την ικανότητα να κυβερνούν είναι απαράδεκτη. Η δημοκρατία εμφανίζεται όμως και ως ένα θεωρητικό σκάνδαλο: είναι η κυβέρνηση του τυχαίου, η άρνηση κάθε νομιμότητας που θα υποστηρίζει την άσκηση της διακυβέρνησης. Αυτό το σκάνδαλο της απουσίας νομιμότητας της εξουσίας το μεταθέτουν κατά έναν κοινωνιολογικό τρόπο, αναπαριστώντας τη δημοκρατία σαν ένα γιγάντιο μπορντέλο, όπου όλος ο κόσμος κάνει ό,τι θέλει, τα παιδιά δίνουν εντολές στους γονείς, οι μαθητές κάνουν μάθημα στους δασκάλους κ.ο.κ. Ολη η φλυαρία που ακούμε σήμερα για τον καταναλωτικό ατομικισμό δεν είναι παρά η σύγχρονη μεταμφίεση της πρωταρχικής κριτικής στη δημοκρατία.

- Γιατί αυτό το μίσος για τη δημοκρατία επανέρχεται σήμερα;

Το τέλος του σοβιετισμού υπήρξε αποφασιστικό. Οσο μπορούσαν να εντοπίζουν τον εχθρό στον ολοκληρωτισμό, μπορούσαν να διατηρούν μια συναινετική αντίληψη της δημοκρατίας ως της ενότητας ενός συνταγματικού συστήματος, της ελεύθερης αγοράς και των αξιών της ατομικής ελευθερίας. Οι κρατικές και οικονομικές ολιγαρχίες μπορούσαν να ταυτίζουν την εξουσία τους με τη διαχείριση αυτής της ενότητας. Μετά τη σοβιετική κατάρρευση, αποκαλύφθηκε γρήγορα το χάσμα ανάμεσα στις επιταγές μιας παγκοσμιοποιημένης ολιγαρχικής εξουσίας και στην ιδέα της εξουσίας του καθένα. Ταυτόχρονα όμως η άεργη μαρξιστική κριτική ανακυκλώθηκε μετατρεπόμενη σε κριτική της δημοκρατίας. Συγγραφείς προερχόμενοι από τον μαρξισμό μετέτρεψαν την κριτική του εμπορεύματος, της καταναλωτικής κοινωνίας και του θεάματος σε κριτική του δημοκρατικού ατόμου ως αχόρταγου καταναλωτή. Αυτό που προηγούμενα γινόταν αντιληπτό ως η λογική της καπιταλιστικής κυριαρχίας έγινε το ελάττωμα ατόμων και, σε τελική ανάλυση, το δημοκρατικό άτομο θεωρήθηκε υπεύθυνο για τον ολοκληρωτισμό(...). 7