Το «φρένο χρέους» και ο «χρυσός κανόνας»

 Του Πέτρου Στάγκου, ΝΕΑ, 23.8.11

Οι πολιτικοί ηγέτες των δύο ισχυρότερων χωρών της ευρωζώνης, η καγκελάριος της Γερμανίας Μέρκελ και ο πρόεδρος της Γαλλίας Σαρκοζί, αυτοδεσμεύτηκαν, με την κοινή πρωτοβουλία τους που δημοσιοποίησαν στις 17 Αυγούστου, να οικοδομηθεί μία, όπως την ονομάτισαν, οικονομική κυβέρνηση της Ευρώπης για την πολιτική διαχείριση της ΟΝΕ και του ευρώ, στον θεσμικό ορίζοντα της οποίας θα δεσπόζουν δρακόντειοι νομικοί κανόνες, τιμωρητικού χαρακτήρα για τα κράτη - μέλη που θα παραβιάζουν τους ήδη σε ισχύ κανόνες της Συνθήκης της Λισαβώνας για την αποφυγή υπερβολικών δημοσιονομικών ελλειμμάτων και την τιθάσευση του εξωτερικού χρέους. Ωστόσο, τον σκεπτικισμό του μέσου πολίτη στην Ελλάδα, όπως και σε κάθε άλλη χώρα - μέλος της Ενωσης, δεν μπορεί παρά να προκαλέσει το ότι στην κορυφή της ατζέντας που οι δυο πολιτικοί ηγέτες πρότειναν στον πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Χέρμαν βαν Ρόμπαϊ, βρίσκεται μια πρόταση που ξεχωρίζει από τη σχετική με την ευρωπαϊκή οικονομική διακυβέρνηση. Απευθύνεται σε όλα τα υπόλοιπα κράτη - μέλη και τα καλεί να εντάξουν στα Συντάγματά τους τον «χρυσό δημοσιονομικό κανόνα» της ισοσκέλισης των προϋπολογισμών τους, σύμφωνα με το «παράδειγμα του γερμανικού Θεμελιώδους Νόμου» (του γερμανικού Συντάγματος).

Ως τις 17 Αυγούστου η Ελλάδα ήταν το μόνο κράτος - μέλος που υπήρξε αποδέκτης, σε… εξατομικευμένη βάση, τέτοιας πρότασης. Της την είχε απευθύνει το ίδιο το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (11/3/2011). Ο ελληνικός Τύπος αμέσως είχε θυμίσει τη γερμανική ονομασία αυτού του συνταγματικού κανόνα: «φρένο χρέους»! Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, πάντως, ήταν πολύ διακριτικό στην προτροπή του προς την Ελλάδα. Την καλούσε να θεσπίσει ένα αυστηρό και σταθερό δημοσιονομικό πλαίσιο «με την ισχυρότερη δυνατή νομική βάση», που δεν θα μπορούσε να ήταν άλλη από τη συνταγματική.

Ο σκεπτικισμός που γεννάται από τη γερμανογαλλική πρόταση, στα κράτη - μέλη, μιας γενικευμένης υιοθέτησης του συνταγματικού κανόνα του «φρένου χρέους» έχει σαν πηγή την… ακεραιότητα του παραδείγματος που ενσαρκώνει ο Καταστατικός Χάρτης της Γερμανίας.

Πράγματι, το άρθρο 110 του γερμανικού Θεμελιώδους Νόμου του 1949 ορίζει ότι τα έσοδα και τα έξοδα οφείλουν να είναι ισοσκελισμένα. Το άρθρο 115 συμπληρώνει το προηγούμενο, θεσπίζοντας ότι το προϊόν των δανείων που συνάπτει η χώρα δεν πρέπει να υπερβαίνει το ύψος των πιστώσεων για επενδύσεις που είναι εγγεγραμμένες στον προϋπολογισμό, αλλά αμέσως προσθέτει ότι επιτρέπεται παρέκκλιση από αυτό τον κανόνα κάθε φορά που χρειάζεται να αντιμετωπιστεί μια διατάραξη της συνολικής οικονομικής ισορροπίας στη χώρα. Από το 1970 έως σήμερα, σε δέκα διαφορετικές περιπτώσεις, η Γερμανία παρέκκλινε από τις βασικές συνταγματικές δεσμεύσεις και, τελικά, κατέστη υπερχρεωμένη χώρα, όπως συμβαίνει με τη συντριπτική πλειονότητα των ανεπτυγμένων χωρών. Ο ΟΟΣΑ, στη μελέτη του για τη γερμανική οικονομία (2008), τόνιζε: ο ισχύων στη χώρα μηχανισμός του προϋπολογισμού κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα, που εισάγει μια εκδοχή του χρυσού κανόνα του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού• προβλέπεται ότι το έλλειμμα δεν πρέπει να υπερβαίνει τις δαπάνες για επενδύσεις, μέσα σε συγκριμένη χρονιά• ωστόσο ο κανόνας αυτός δεν αποδείχθηκε αποτελεσματικός• δεν εμπόδισε ούτε την ανύψωση του επιπέδου του εξωτερικού χρέους ούτε τη λήψη μέτρων που υπαγορεύονταν από την εκάστοτε οικονομική συγκυρία. Στις 12 Ιουνίου 2009 το γερμανικό Κοινοβούλιο υιοθέτησε συνταγματικό νόμο, που τροποποίησε το άρθρο 115 του Συντάγματος προβλέποντας ότι το Δημόσιο δεν μπορεί να δανείζεται κατ' έτος ποσά που υπερβαίνουν το 0,35% του ΑΕΠ. Πλην όμως, ο νόμος αυτός θα αρχίσει να ισχύει το 2016! Ενα από τα πρώτα άρθρα του νόμου ορίζει ότι, σε περιπτώσεις φυσικής καταστροφής ή εξαιρετικά επείγουσας κατάστασης, οι οποίες θέτουν σοβαρά σε κίνδυνο τα δημόσια οικονομικά, το ανώτατο όριο δανεισμού μπορεί να ξεπεραστεί, με απόφαση που λαμβάνεται κατά πλειοψηφία από το Κοινοβούλιο.

Από κοντά και η Γαλλία, το Σύνταγμα της οποίας, όπως τροποποιήθηκε το 2008, θέτει τον «στόχο της ισοσκέλισης των λογαριασμών του Δημοσίου» (άρθρο 34). Από την ίδια χρονιά ισχύει νόμος τριετούς δημοσιονομικού σχεδιασμού, με τον οποίο καθορίζονται οι δημόσιες δαπάνες. Ο πρόεδρος Σαρκοζί έχει ανακοινώσει ότι με συνταγματική αναθεώρηση, το φθινόπωρο, ο νόμος αυτός θα αντικατασταθεί από «νόμο-πλαίσιο για τη δημοσιονομική ισορροπία», με υπέρτερη νομική ισχύ έναντι των κοινών νόμων, που θα εισαγάγει πενταετή δημοσιονομικό σχεδιασμό.

Χωρίς να αναμένουν τη γαλλογερμανική πρόταση της 17ης Αυγούστου, χώρες όπως η Πολωνία, αλλά και η Δανία (μη μέλος της ευρωζώνης), έχουν ήδη δραστηριοποιηθεί για την ένταξη του «χρυσού κανόνα» στα Συντάγματά τους.

Πάντοτε το γαλλογερμανικό «δίδυμο» βρισκόταν στην πρωτοπορία της οικοδόμησης της Ευρώπης. Ο Χέλμουτ Σμιτ και ο Βαλερί Ζισκάρ ντ' Εστέν δημιούργησαν το ευρωπαϊκό νομισματικό σύστημα. Ο Κολ και ο Μιτεράν έθεσαν τις βάσεις δημιουργίας της μεγάλης ευρωπαϊκής αγοράς και του ευρώ. Ο Σρέντερ κι ο Σιράκ έδωσαν δυναμική στο κοινό νόμισμα, με τα κριτήρια σύγκλισης που επεξεργάστηκαν. Κατά ορισμένους, το σκέλος της πρωτοβουλίας Μέρκελ - Σαρκοζί της 17ης Αυγούστου για τη συνταγματοποίηση σε όλα τα κράτη - μέλη της Ενωσης του «χρυσού κανόνα» του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού θα επιτρέψει στη μεν καγκελάριο να καθησυχάσει μια γερμανική κοινή γνώμη που έκδηλα δυσφορεί για την «εκτροπή» της Γερμανίας σε αρωγό των ασθενέστερων οικονομιών της ευρωζώνης, στον δε γάλλο πρόεδρο να έχει στα χέρια του ένα «ευρωπαϊκό όπλο» κατά την επικείμενη εκστρατεία της επανεκλογής του. Κατ' άλλους η Γερμανία, με την ίδια πρωτοβουλία, σκιαγραφεί τον ηγεμονικό πολιτικό ρόλο που θα θελήσει να ασκήσει τα προσεχή χρόνια στους κόλπους της Ενωσης. Σε ετεροχρονισμένη απάντηση στους μεν, ο διανοητής Γιούργκεν Χάμπερμας είχε επισημάνει (τον Ιούνιο 2010, στη γαλλική επιθεώρηση «Esprit») ότι είναι αδιανόητο η Ευρώπη να βγει από τη δεινή οικονομική κρίση με πολιτικές που υπαγορεύονται από σφυγμομετρήσεις της κοινής γνώμης και όχι από την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Σε ετεροχρονισμένη απάντηση στους δε, ο πρώην καγκελάριος Χέλμουτ Σμιτ είχε γράψει (στις αρχές αυτής της χρονιάς): «Μερικές φορές εμείς οι Γερμανοί επιδεικνύουμε υπερβολική εθνική αυτοπεποίθηση και αυτάρκεια, αλλά και τάση να κάνουμε στους υπόλοιπους Ευρωπαίους υποδείξεις. Δυστυχώς, είμαστε πολύ πιο ευάλωτοι από όσο πιστεύουμε».

Ο Πέτρος Στάγκος είναι καθηγητής του Ευρωπαϊκού Δικαίου στο τμήμα Νομικής του ΑΠΘ