Τι πανεπιστήμια θέλουμε; Πέντε πανεπιστημιακοί καταθέτουν τις απόψεις τους

Γιάννης Παπαθεοδώρου: "Προς μετάλλαξη τα ΑΕΙ"

Κίμωνας Χατζιμπίρος: "Παιχνίδια εξουσίας" 

Αντώνης Λιάκος: "Μεταρρύθμιση και «μεταρρύθμιση»"

Παύλος Ελευθεριάδης: "Το Πανεπιστήμιο απ’ έξω"

Μπάμπης Σαββάκης: "Σύγκρουση καθηκόντων" 

ΝΕΑ, 9.7.11

Γιάννης Παπαθεοδώρου: "Προς μετάλλαξη τα ΑΕΙ"

Με καθυστέρηση αρκετών μηνών και ύστερα από μια προβληματική διαδικασία διαβούλευσης, παρουσιάστηκε με «θερινή στολή» το σχέδιο νόμου για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Θα ήταν μάλλον αφελές να προσπαθήσει κανείς να βάλει στη ζυγαριά τα επιμέρους θετικά και τα αρνητικά του σημεία προκειμένου να βρει ένα ιδεατό σημείο ισορροπίας.
Ετσι κι αλλιώς, το υπουργείο, αφού αγνόησε επιδεικτικά τις προτάσεις της πανεπιστημιακής κοινότητας (θέσεις συγκλήτων, θέσεις πρυτάνεων, θέσεις ΠΟΣΔΕΠ), τώρα επιχειρεί με διαδικασίες «εξπρές» να εκβιάσει και την τελική ψήφισή του νομοσχεδίου. Το βασικό ερώτημα, επομένως, που προκύπτει είναι το εξής. Σε ποια πολιτική και εκπαιδευτική κατεύθυνση κινείται το νομοσχέδιο; Προωθεί τη μεταρρύθμιση ή τη μετάλλαξη του δημόσιου πανεπιστημίου; Πολύ φοβάμαι ότι βρισκόμαστε μπροστά στη δεύτερη επιλογή.

Αν το ζητούμενο τρίπτυχο της μεταρρύθμισης είναι η «αυτοτέλεια - αξιολόγηση - λογοδοσία», το σχέδιο νόμου καταγράφει μια σαφή έκπτωση και εκτροπή αυτών των εννοιών προς τον ετεροκαθορισμό, την επιτήρηση και την αδιαφάνεια. Η μειωμένη δημοκρατική νομιμοποίηση των διοικητικών οργάνων, οι υβριδικές μορφές συγκεντρωτικού ελέγχου, η επαναφορά της ιεραρχίας της «έδρας», οι στερεοτυπικές αναφορές σε «καθηγητές - σταρ» και «ακαδημαϊκούς ηγέτες», η σύγχυση της εκπαίδευσης με την κατάρτιση, καθώς και η μείωση της έρευνας έναντι της διδασκαλίας οδηγούν σε ένα εταιρικό μοντέλο «εκπαιδευτικών υπηρεσιών», που δεν έχει κανένα ακαδημαϊκό «άρωμα» και αναπτυξιακό όραμα. Από αυτήν την άποψη, το σχέδιο νόμου δεν απαντά στο ώριμο αίτημα της μεταρρύθμισης• αποτυπώνει τη βεβιασμένη απόσυρση του υπουργείου από τις θεσμικές και τις οικονομικές υποχρεώσεις της πολιτείας απέναντι στο δημόσιο πανεπιστήμιο.

Εστω και την ύστατη ώρα, το υπουργείο οφείλει να ακούσει τη φωνή της πανεπιστημιακής κοινότητας και των δυνάμεων της μεταρρύθμισης. Διαφορετικά, θα χαθεί - οριστικά ίσως - η ευκαιρία για νέο «συμβόλαιο με εγγυήσεις». Και η αλαζονική ηχώ της κυβερνητικής νίκης δεν θα είναι αρκετά δυνατή για να καλύψει τον κρότο από τα ερείπια του πανεπιστημίου.

Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου διδάσκει Νεοελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Κίμωνας Χατζιμπίρος: "Παιχνίδια εξουσίας"  

Η εκπαίδευση χρειάζεται ριζικές μεταρρυθμίσεις και αυτές θα αρχίσουν, καλώς ή κακώς, από την Τριτοβάθμια. Οι εσωτερικές δεσμεύσεις τους έχουν καταστήσει τα πανεπιστήμια οργανισμούς συντηρητικούς που αδυνατούν να εξελιχθούν άνευ εξωτερικής ώθησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ψευδεπίγραφο άσυλο. Οι προτεινόμενες από το υπουργείο αλλαγές δεν είναι οι καλύτερες δυνατές, αλλά αποτελούν μια μοναδική ευκαιρία, η οποία όμως φαίνεται ότι θα αγνοηθεί τόσο από τις πρυτανικές αρχές όσο και από μεγάλο μέρος της ΠΟΣΔΕΠ. Οι προ 30ετίας αγωνιστές κατά του νόμου 815 κατέχουν σήμερα την εξουσία στα ΑΕΙ και θέλουν να τη διατηρήσουν. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πιο ανένδοτες αντιδράσεις των πανεπιστημιακών εντοπίζονται στην αλλαγή του τρόπου διοίκησης. Ελάχιστοι ασχολούνται με τη διαφαινόμενη επιστροφή της έδρας, μέσω κατάργησης της βαθμίδας του λέκτορα, η οποία αποτελούσε πάγιο αίτημα του καθηγητικού κατεστημένου, ιδίως της Ιατρικής. Ωστόσο, το να πραγματοποιούν οι λέκτορες αυτοδύναμη διδασκαλία και να είναι υπεύθυνοι ερευνητικών προγραμμάτων αξιοποιεί τις δυνατότητες και τον ενθουσιασμό νέων επιστημόνων που θέλουν να δημιουργήσουν. Ελάχιστοι επίσης ζητούν τη δυνατότητα μετακίνησης των φοιτητών κατά τη διάρκεια της φοίτησης σε διαφορετική σχολή. Ωστόσο, μια τέτοια αλλαγή θα ανακούφιζε νέους ανθρώπους που εγκλωβίστηκαν σε μια επιλογή κατά την αρχική εισαγωγή και η οποία δεν ανταποκρίνεται πάντα στις κλίσεις τους.

Ο Κίμων Χατζημπίρος είναι καθηγητής στο ΑΠΘ

Αντώνης Λιάκος: "Μεταρρύθμιση και «μεταρρύθμιση»"

Είναι σαφές ότι τα ελληνικά πανεπιστήμια θα έπρεπε να αποκτήσουν έναν νέο καταστατικό νόμο, ο οποίος θα ερχόταν, αφενός να απαντήσει στις αδυναμίες του προηγούμενου και στα εκφυλιστικά φαινόμενα που επέτρεψε, και από την άλλη, θα δημιουργούσε τους όρους ώστε το πανεπιστήμιο να προσανατολιστεί σε μια εποχή γνώσης, η οποία όμως συνοδεύεται και από ισομεγέθη καινούργια προβλήματα, και αυτό δεν πρέπει να το παραβλέπουμε. Το σύγχρονο πανεπιστήμιο, σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο ακολουθεί ασθμαίνοντας την εκθετική επιτάχυνση της γνώσης, αλλά περιορίζονται οι ευκαιρίες απασχόλησης των αποφοίτων του, με αποτέλεσμα αυξανόμενη πίεση να περιοριστεί το μέγεθος και το κόστος του, πράγμα που με τη σειρά του πλήττει περισσότερο τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες και τη βασική έρευνα. Δημιουργείται δηλαδή μια νέα ιεραρχία πανεπιστημίων, νέες ιεραρχίες εντός πανεπιστημίων και νέες ιεραρχήσεις αξιών και προτεραιοτήτων. Αυτό συμβαίνει παντού, όχι μόνο στην Ελλάδα, ακολουθώντας τον τύπο αλλαγών που επιβάλλονται και στην υπόλοιπη κοινωνία.

Οι πρυτάνεις και οι πανεπιστημιακοί στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων και των μεταρρυθμιστών, έχασαν την ευκαιρία να προτείνουν ένα ριζοσπαστικό σχέδιο, το οποίο θα διόρθωνε τις αδυναμίες που όντως έχουν αναδειχθεί στα ελληνικά πανεπιστήμια, διασώζοντας τον πυρήνα της δημοκρατικής λειτουργίας και εμφυσώντας του νέα ζωή. Αλλά, ας μην τρέφουμε αυταπάτες, ούτε το νομοσχέδιο απαντά στις υπαρκτές αδυναμίες. Κανείς δεν τις λαμβάνει υπόψη του. Η κυβέρνηση έρχεται να επιβάλει ένα νέο μοντέλο διοίκησης και διαχείρισης των πανεπιστημίων, το οποίο παίρνει την ευθύνη από την ακαδημαϊκή κοινότητα και την αναθέτει σε μάνατζερ. Αυτό το ίδιο μοντέλο, μαζί με τις τριετείς σπουδές, τις ποσοτικές αξιολογήσεις, τις πιστοποιήσεις, τις λογοδοσίες και άλλα προς εντυπωσιασμό, πλην κενά περιεχομένου στοιχεία, επιβλήθηκαν σε όλη την Ευρώπη, επί δικαίους και αδίκους, ανεξαρτήτως δηλαδή των επιδόσεων και της κατάστασης των πανεπιστημίων. Πρόκειται για μια ιδεολογική επιβολή. Για μια αλλαγή πολιτικού παραδείγματος. Επιχειρήματα του τύπου «προσαρμοζόμαστε στα ευρωπαϊκά μοντέλα» δεν ισχύουν, γιατί και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες υπάρχει μεγάλη αντίσταση σε αυτό το καινοφανές και εκεί μοντέλο λειτουργίας και διοίκησης των πανεπιστημίων, και από τα εγκυρότερα επιστημονικά περιβάλλοντα.

Δυστυχώς πρόκειται για άλλη μια χαμένη ευκαιρία μεταρρύθμισης, γιατί το καινούργιο κουστουμάκι που πάει να φορεθεί στα πανεπιστήμια θα θέλει άλλα 10 χρόνια, τουλάχιστον, για να ρονταριστεί και να λειτουργήσει, αν δεν καταστρέψει ό,τι με κόπο χτίστηκε στα προηγούμενα χρόνια. Εκείνο που δεν πρέπει να χάσουμε από την οπτική μας είναι ο στόχος του νέου μοντέλου: περιορισμός των μεγεθών της εκπαίδευσης, λιγότεροι φοιτητές, επισφάλεια των διδασκόντων, περιορισμένος χρόνος εκπαίδευσης, ενίσχυση των ιεραρχιών και συγκεντρωτισμός. Θύμα η ακαδημαϊκή κουλτούρα, η λειτουργία του πανεπιστημίου ως κοινότητας εκπαιδευτών και εκπαιδευομένων. Θα ρωτήσει βέβαια κανείς, υπήρχε ακαδημαϊκή κουλτούρα και κοινότητα στην Ελλάδα; Μα, θα απαντούσα, γι' αυτό λέμε ότι υπάρχουν μεταρρυθμίσεις και «μεταρρυθμίσεις». Υπάρχουν αλλαγές συντηρητικές, που βασίζονται στη δυσπιστία και στην καχυποψία, που επιβάλλουν την ετερονομία και την τιμωρία, και αλλαγές προοδευτικές που βασίζονται στην εμπιστοσύνη και θέλουν να ενισχύσουν την αυτονομία, τη συμμετοχή και τη δημιουργικότητα των ανθρώπων. Αλλά τώρα, είναι οι πρώτες που δυστυχώς προτείνονται.

Ο Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (www.antonisliakos.gr )

Παύλος Ελευθεριάδης: "Το Πανεπιστήμιο απ’ έξω" 

Κοιτάζοντάς το από το εξωτερικό, το ελληνικό πανεπιστήμιο πάσχει από τρεις ασθένειες. Η πρώτη είναι η συμμετοχή των φοιτητών στα εκτελεστικά του όργανα, με τις γνωστές συνέπειες. Η δεύτερη ασθένεια είναι η διάχυτη βία, είτε με τη μορφή απειλών και τρομοκράτησης από φοιτητές και εξωπανεπιστημιακά στοιχεία είτε με τη μορφή «καταλήψεων» που διακόπτουν τις σπουδές. Οι καταλήψεις είναι άσκηση βίας. Η βία καταστρέφει τον λόγο ύπαρξης του πανεπιστημίου που είναι η έλλογη αναζήτηση της αλήθειας. Η διατάραξη του έργου του πανεπιστημίου συχνά γίνεται στο όνομα μιας παράξενης έννοιας, αυτής του «πανεπιστημιακού ασύλου». Μια ευνομούμενη πολιτεία δεν χρειάζεται όμως «άσυλο» για το πανεπιστήμιο ή για κανέναν άλλον, π.χ. την αστυνομία, τους βουλευτές ή τους υπουργούς. Ολοι οφείλουν να υπάγονται στους νόμους.

Η τρίτη ασθένεια είναι ο συγκεντρωτισμός και ο ασφυκτικός έλεγχος από το κράτος. Ο έλεγχος αυτός έχει οδηγήσει σε συστηματική κακοδιοίκηση και δημιουργεί στο πανεπιστήμιο μια λάθος ατμόσφαιρα, τόσο γραφειοκρατική όσο και έντονα πολιτικοποιημένη. Αντί για ανεξάρτητη συλλογική προσπάθεια για την έλλογη αναζήτηση της αλήθειας, το πανεπιστήμιο παρεξηγείται ως παράρτημα του διοικητικού μηχανισμού του κράτους. Το αποτέλεσμα είναι ότι το ελληνικό πανεπιστήμιο δεν είναι επαρκώς ανοιχτό προς την ευρωπαϊκή και διεθνή ακαδημαϊκή ζωή.

Οι προτάσεις του υπουργείου Παιδείας είναι κατά τη γνώμη μου όλες προς τη σωστή κατεύθυνση. Ενθαρρύνουν την αξιολόγηση και την αριστεία και ανοίγουν το πανεπιστήμιο σε νέους διεθνείς ορίζοντες. Είναι σωστή η ίδρυση των ολιγομελών συμβουλίων, καθώς και η επιλογή του πρύτανη από αυτά. Είναι σωστός ο περιορισμός του ρόλου των φοιτητών. Είναι σωστή επίσης η ευκαιρία που δίνεται σε έλληνες του εξωτερικού να υπηρετήσουν ως καθηγητές μερικής απασχόλησης στα ελληνικά πανεπιστήμια. Η Ελλάδα χρειάζεται επειγόντως νέες και προοδευτικές ιδέες. Καθηγητές που θα διδάσκουν τον μισό χρόνο στο εξωτερικό και τον άλλον μισό στην Ελλάδα θα αναζωογονήσουν την ακαδημαϊκή μας ζωή και θα ενοχλήσουν δημιουργικά τις μικρές κοινωνίες των πανεπιστημιακών μας τμημάτων, ιδίως στον χώρο τον ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, όπου ο ελληνοκεντρισμός και η αρχαιοπληξία απομονώνουν την ελληνική επιστήμη.

Ο Παύλος Ελευθεριάδης διδάσκει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης

Μπάμπης Σαββάκης: "Σύγκρουση καθηκόντων"

Οι αλλαγές στο σύστημα διακυβέρνησης των πανεπιστημίων και των ΤΕΙ που περιέχονται στο προσχέδιο νόμου είναι σημαντικές και απαραίτητες. Σημαντικές γιατί υιοθετείται ένα σύστημα που έχει δοκιμαστεί με επιτυχία στα περισσότερα πανεπιστήμια του κόσμου. Απαραίτητες γιατί το σύστημα αυτό μπορεί να αποτελέσει τη βάση για τον περιορισμό των θλιβερών φαινομένων συναλλαγής που χαρακτηρίζουν τη λειτουργία των ΑΕΙ μας σήμερα.

Γιατί; Με το ισχύον σύστημα, όλα τα μονοπρόσωπα όργανα ακαδημαϊκής διοίκησης (πρύτανης, κοσμήτορες σχολών, πρόεδροι τμημάτων) εκλέγονται από τη «βάση»: τους καθηγητές, τους φοιτητές και τους διοικητικούς υπαλλήλους. Πρόκειται για ένα δημοκρατικό σύστημα, το οποίο όμως πάσχει σοβαρά. Πώς μπορεί π.χ. να εκτελέσει ο πρύτανης ή ο κοσμήτορας ένα από τα σημαντικότερά του καθήκοντα, δηλαδή τον ακαδημαϊκό έλεγχο των μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας, όταν έχει δεδηλωμένους «υποστηρικτές» και «αντιπάλους» και η τυχόν επανεκλογή του εξαρτάται από την ψήφο των ελεγχομένων; Η σύγκρουση καθηκόντων σε ένα τέτοιο σύστημα είναι προφανής και αποτελεί μια από τις σημαντικότερες αιτίες της κακοδαιμονίας των πανεπιστημίων μας. «Ο κ. Τάδε έχει γραμμάτια να εξοφλήσει...» είναι η επωδός που συχνά ακούγεται στην κριτική που ασκείται - δίκαιη ή άδικη - για πράξεις ή παραλείψεις των εκλεγμένων ακαδημαϊκών μας ηγετών.

Με το νέο σύστημα δημιουργείται ένα Συμβούλιο με εποπτικό ρόλο, το οποίο αποτελείται από 7 εκλεγμένους καθηγητές, έναν εκλεγμένο φοιτητή και 7 εξωτερικά μέλη που επιλέγονται από τα 8 εσωτερικά μέλη. Το Συμβούλιο επιλέγει τον πρύτανη και τους κοσμήτορες (με τη Σύγκλητο να έχει δικαίωμα βέτο), εποπτεύει το έργο τους και μπορεί να τους παύσει. Η πιθανότητα σύγκρουσης συμφερόντων δεν μηδενίζεται έτσι βέβαια - αυτό ποτέ δεν είναι δυνατό - περιορίζεται όμως δραστικά. Γι' αυτόν τον λόγο και μόνο, καλό θα είναι να στηρίξουν την αλλαγή αυτή όσοι ενδιαφέρονται για ένα καλύτερο πανεπιστήμιο.

Ο Μπάμπης Σαββάκης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και επιστημονικός διευθυντής του Ερευνητικού Κέντρου «Αλέξανδρος Φλέμινγκ»