Οι περικοπές για την κουλτούρα στην Ελλάδα

Του Παναγιώτη Χαρίτου, the books' journal

Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα όπως και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες παρατηρείται η συνεχής μείωση των κρατικών δαπανών στον τομέα του πολιτισμού. Στην περίπτωση της Ελλάδας η μείωση αυτή καταγράφεται και στον προϋπολογισμό του ΥΠΠΟΤ ο οποίος μειώθηκε κατά 8% το 2010 και κατά 20% επιπλέον για το 2011, καθώς από τα 431.000.000€ που αναλογούσαν το 2010 φέτος θα διατεθούν μόλις 350.000.000€¹. Στο πλαίσιο των παραπάνω περικοπών ανακοινώθηκε το κλείσιμο του Εθνικού Κέντρου Θεάτρου και Χορού καθώς και συγχωνεύσεις φορέων όπως το Ταμείο Απαλλοτριώσεων, το Μουσείο Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης,

ο Οργανισμός Προώθησης Ελληνικού Πολιτισμού² κ.ά. Οι περικοπές στον τομέα του Πολιτισμού και της Παιδείας έπληξαν πρόσφατα και την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, η οποία ανακοίνωσε την προσωρινή αναστολή της λειτουργίας της, ενώ χιλιάδες πολιτιστικοί οργανισμοί σε ολόκληρη τη χώρα ακυρώνουν προγραμματισμένες εκδηλώσεις και παρουσιάζουν καθυστερήσεις στις πληρωμές τους, τόσο προς το προσωπικό τους όσο και προς τρίτους.

Οι περικοπές των κρατικών επιχορηγήσεων προς τον τομέα του πολιτισμού ενδεχομένως να είχαν και ένα θετικό χαρακτήρα, στο βαθμό που θα οδηγούσαν σε «νοικοκύρεμα» των επιχορηγήσεων που δίνονταν τα τελευταία χρόνια. Ιδιαιτέρα σε περιπτώσεις που οι επιχορηγήσεις δίνονταν με στενά κομματικά κριτήρια ή μέσω συντεχνιακών μηχανισμών που σε πολλές περιπτώσεις δημιουργούνται μεταξύ των ανώτερων διοικητικών στρωμάτων, παραγωγών και καλλιτεχνών. Αξίζει να σημειωθεί πως, παράλληλα με τις περικοπές, ανακοινώθηκε η δημιουργία ενός Μητρώου Πολιτιστικών Φορέων στο οποίο «μπορούν να εγγραφούν όλοι οι μη κερδοσκοπικοί φορείς που αναπτύσσουν πολιτιστική δραστηριότητα», κάτι που στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ισχύει εδώ και χρόνια³, καθώς και η παράλληλη ανάρτηση όλων των αποφάσεων χρηματοδότησης στο διαδίκτυο.

Ωστόσο, οι όποιες αλλαγές στη χρηματοδότηση των φορέων που εποπτεύονται από το ΥΠΠΟΤ, δεν ξεκίνησαν με στόχο τη διόρθωση των όποιων στρεβλώσεων αλλά εξαιτίας της εφαρμογής στη χώρα ενός αυστηρού προγράμματος δημοσιοοικονομικής πειθαρχίας. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η ύφεση στην οποία έχει εισέλθει η ελληνική οικονομία το 2011, δεν επιτρέπει ακόμη και στον ιδιωτικό τομέα –κυρίως στις τράπεζες και σε Ιδρύματα τα έσοδα των οποίων στηρίζονται στα μερίσματα των τραπεζών– να χρηματοδοτήσουν διάφορες πολιτιστικές δράσεις. Οι περικοπές των κρατικών επιχορηγήσεων προς τον πολιτισμό συμπίπτουν με μια περίοδο κατά την οποία είναι εξαιρετικά δυσχερής και η αναζήτηση ιδιωτικών χορηγιών.

Οι περικοπές στον τομέα του πολιτισμού δεν αφορούν μόνο την Ελλάδα αλλά όλες τις ευρωπαϊκές χώρες που βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με την τεράστια κρίση χρέους που πλήττει τις οικονομίες των κρατών-μελών. Η υιοθέτηση προγραμμάτων αυστηρότερης δημοσιο-οικονομικής πειθαρχίας τόσο από τη χώρα μας όσο και από άλλες ευρωπαϊκές χώρες οδήγησε στην εφαρμογή σημαντικών περικοπών των κρατικών επιχορηγήσεων προς τον πολιτισμό. Φαίνεται πως ο πολιτισμός είναι ο εύκολος στόχος παρά τις διαβεβαιώσεις περί του αντιθέτου που δίνουν οι υπουργοί Πολιτισμού των χωρών της Ευρώπης⁴. Αντίστοιχες περικοπές, αν και σε μικρότερο ποσοστό της τάξεως του 15%, εφαρμόζονται ήδη σε χώρες όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιταλία αλλά ακόμη και σε χώρες με παραδοσιακά ισχυρότερες οικονομίες όπως η Γαλλία και η Γερμανία⁵. Ένα από τα μεγαλύτερα προγράμματα περικοπών έχει εξαγγελθεί και από την κυβέρνηση συνασπισμού των Φιλελεύθερων-Εργατικών και στη Μεγάλη Βρετανία όπου ώς το 2013 οι περικοπές θα έχουν μειωθεί κατά 30%.

Παρά το διαφορετικό θεσμικό πλαίσιο που διέπει τις επιχορηγήσεις προς τον πολιτισμό μεταξύ των διαφόρων ευρωπαϊκών χωρών, στις περισσότερες περιπτώσεις οι περικοπές δικαιολογήθηκαν με βάση τις ανάγκες της αγοράς, την αξιολόγηση των εσόδων που προέρχονται από τον τομέα του πολιτισμού καθώς και την ανταγωνιστικότητα των πολιτιστικών αγαθών⁶. Ο νεοφιλελεύθερος λόγος γύρω από τη σημασία της αγοράς φαίνεται να κυριαρχεί στο πεδίο του πολιτισμού τόσο από αυτούς που υποστηρίζουν τα προγράμματα περικοπών όσο και από τους υπερασπιστές της διατήρησης των επιπέδων της κρατικής χρηματοδότησης.

Η κυριαρχία του συνθήματος περί της «αξίας του χρήματος» είναι αυτή που διαπιστώνεται από τον καθηγητή Στιούαρτ, παράλληλα με τον κίνδυνο να εγκλωβιστούμε σε αυτό που ο γερμανόρ κοινωνιολόγος Γκέοργκ Ζίμελ αποκάλεσε «λαβύρινθο των εννοιών» (Simmel, 1997). O κίνδυνος ενός τέτοιου εγκλωβισμού είναι τεράστιος, καθώς αφορά όχι μόνο τον πολιτισμό με την ειδική έννοια της τέχνης, αλλά ευρύτερα ως τρόπο ζωής. Ένας τέτοιος εγκλωβισμός απειλεί στην πράξη ευρύτερες κοινωνικές κατακτήσεις όπως η παιδεία, η υγεία, η στέγαση, καθώς οι τελευταίες κρίνονται αποκλειστικά με ποσοτικούς όρους και καθώς το χρήμα τείνει να αποτελέσει τη μόνη σταθερή αξία ως προς την οποία εκτιμώνται όλες οι σχέσεις μας. Πρόκειται για τη διαμόρφωση νέων κοινωνικών όρων και ενδεχομένως μιας νέας κοινωνίας και όχι για την επανάληψη του παλαιού διλήμματος μεταξύ μιας φιλελεύθερης πολιτικής περιορισμού των κρατικών δαπανών και μια σοσιαλιστική πολιτική της ενίσχυσής τους. Ο συνεχής περιορισμός του πολιτισμού εντός κατηγοριών που διαμορφώνεται από το πεδίο της οικονομίας (βλ. π.x. την ιστορία του νομικού πλαισίου γύρω από θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τον εξαιρετικά περιοριστικό χαρακτήρα που λαμβάνει σήμερα) ενέχει σοβαρούς κινδύνους όχι μόνο για την πολιτιστική δημιουργία αλλά και για το μέλλον της ανθρωπότητας. Γι' αυτό είναι άμεση ανάγκη να αντιδράσουμε και να απαιτήσουμε, όπως τονίζει ο Στιούαρτ, όχι περισσότερη αξία για το χρήμα αλλά την επένδυση περισσότερων χρημάτων για τη δημιουργία αξιών.

--------------------------------------------------------------

¹ Τα παραπάνω στοιχεία αναφέρονται στις πιστώσεις που αφορούν αποκλειστικά τον τομέα του πολιτισμού και όχι τον τομέα του τουρισμού και του αθλητισμού. Αξίζει ωστόσο να αναφέρουμε πως η συνολική μείωση του προϋπολογισμού του ΥΠΠΟΤ είναι μεγαλύτερη και ανέρχεται από τα 729.000.000 στα 525.000.000.

² Χαρακτηριστική είναι και η μείωση που αφορά τον διευθυντικό μισθό του τελευταίου, από τα 8.200 ευρώ στα 3.000 ευρώ.

³ Σύμφωνα μάλιστα με τον υπουργό Πολιτισμού Π. Γερουλάνο, «ο νέος θεσμός αποτελεί το πρώτο βήμα για να ξεφύγει ο πολιτισμός από τον εναγκαλισμό του κράτους, το πρώτο βήμα για διαφάνεια στις επιχορηγήσεις που δεν θα χορηγούνται πια με μικροκομματικά κριτήρια» (Το Βήμα, 29/04/10).

⁴ Αντίστοιχες δηλώσεις έκανε τόσο ο Τζέρεμι Χαντ (υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού της Μεγάλης Βρετανίας), ο υπουργός Πολιτισμού της Ισπανίας αλλά και ο έλληνας υπουργός Πολιτισμού, ο οποίος εστιάζει κυρίως στη διατήρηση της χρηματοδότησης για την προβολή του ελληνικού πολιτισμού στο εξωτερικό, καθώς αυτός συμβάλλει στην ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας στη χώρα μας.

⁵ Χαρακτηριστικό είναι ότι στο πλαίσιο του προγράμματος περικοπών της Γερμανίας, αρκετά μουσεία αντιμετωπίζουν πρόβλημα με ανελαστικά έξοδα όπως η μισθοδοσία των υπαλλήλων, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η περίπτωση του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης του Αμβούργου όπου, σύμφωνα με την εφημερίδα Die Zeit, ζητήθηκε από τον διευθυντή του να εξετάσει την πώληση έργων του Γκέρχαρντ Ρίχτερ, που φιλοξενεί στις συλλογές του, προκειμένου να καλύψει το έλλειμμα του προϋπολογισμού του.

⁶  Στο άρθρο αναφέρονται αρκετά παραδείγματα από τη Μεγάλη Βρετανία όπου οι πολιτικοί και διευθυντές οργανισμών υπερασπίζονται το πρόγραμμα περικοπών με βάση την αρχή: «αξία για το χρήμα» (value for money). Από την άλλη πλευρά, στην Ελλάδα, οι περικοπές δεν δικαιολογήθηκαν άμεσα, με βάση την ανάγκη να ακολουθηθεί το χέρι της αγοράς. Ωστόσο ο υπουργός Π. Γερουλάνος έχει τονίσει επανειλημμένα ότι το μέγεθος των περικοπών δεν θα πλήξει την εικόνα της χώρας στο εξωτερικό και δεν θα έχει αρνητικό αντίκτυπο στον τουρισμό μας (βλ. www.culturenow.wordpress.com καθώς και συνεντεύξεις του στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο http://www.makthes.gr/news/reportage/51436/, http://www.metrogreece.gr/News.aspx?a_id=12035&NewsType=13). Με τον τρόπο αυτό, εμμέσως, οδηγούμαστε και πάλι στο νόμο της αγοράς, καθώς ο τουρισμός αποτελεί τη βαριά βιομηχανία της ελληνικής οικονομίας και σταθερή πηγή εσόδων και ελλοχεύει ο κίνδυνος να παγιδευτούμε στο λαβύρινθο των εννοιών. Ο πολιτισμός αντιμετωπίζεται με έναν πολύ περιοριστικό τρόπο και θα λέγαμε ότι αγνοούνται οι πιο δυναμικές του συνιστώσες που αφορούν τον σημερινό τρόπο ζωής.