Πάνος Καζάκος: «Μετά το "Μνηµόνιο"»

 Του Δημήτρη Σωτηρόπουλου, ΒΗΜΑ, 26.6.11

Oταν πριν από λίγους µήνες εκδόθηκε το τελευταίο βιβλίο του Πάνου Καζάκου, οµότιµου καθηγητή στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, δεν ήταν σαφές ότι µετά το µνηµόνιο θα χρειαζόταν ακόµη ένα µνηµόνιο. Σήµερα θα λέγαµε ότι καλύτερος υπότιτλος του βιβλίου θα ήταν ο εξής: δεύτερο µνηµόνιο χωρίς την περίοδο χάριτος που η κυβέρνηση απολάµβανε ως και τις δηµοτικές εκλογές του 2010 και χωρίς τις ψευδαισθήσεις για ορατή οικονοµική ανάκαµψη οι οποίες συνόδευαν το πρώτο µνηµόνιο. Ηδη όµως εξαπλώνονται στην κοινή γνώµη άλλες ψευδαισθήσεις. Οπως φαίνεται από τα συνθήµατα των «Αγανακτισµένων» και την απήχηση της συµπαράταξης εθνικιστών και κρατιστών διανοουµένων, δεξιών και αριστερών κοµµάτων, συνδικάτων του δηµόσιου τοµέα και συλλόγων ελεύθερων επαγγελµατιών που µε διαφορετική ένταση υπερασπίζουν το χρεοκοπηµένο µοντέλο της περιόδου 1974-2010, η κυριότερη αποτυχία του πρώτου µνηµονίου υπήρξε ιδεολογική.

Ιδεολογική αποτυχία

∆εν έχει γίνει σαφές ότι το µνηµόνιο ήταν η µόνη λύση προκειµένου να συνεχίσουν να καταβάλλονται µισθοί και συντάξεις και να επιβιώσουν ασφαλιστικά ταµεία και τράπεζες (και άρα οι µικρές και µεσαίες επιχειρήσεις), όπως τονίζει ο Καζάκος. Ούτε είναι ευρέως αποδεκτό ότι οι δοµικές µεταρρυθµίσεις, που µόλις τώρα αρχίζουν να ξεδιπλώνονται, στοχεύουν στην άρση των κωλυµάτων της ανάπτυξης και των χρόνιων αδικιών της εισοδηµατικής, φορολογικής και ασφαλιστικής πολιτικής που ωφελούσαν, σε διαφορετικό βαθµό βέβαια, λίγες κοινωνικές οµάδες (πολιτικούς αξιωµατούχους, κρατικοδίαιτους επιχειρηµατίες, µερίδες ελεύθερων επαγγελµατιών, υπαλλήλους ∆ΕΚΟ, κρατικών τραπεζών και ορισµένων υπουργείων). Ηγεµονεύουν, χωρίς αντίπαλο, ιδέες υπεράσπισης αυτού του κοινωνικά άδικου συστήµατος. Ευτυχώς εκδίδονται βιβλία, όπως αυτό του Καζάκου, που α) προσφέρουν µια σφαιρική ερµηνεία της κρίσης, β) αξιολογούν την αντιµετώπισή της από την κυβέρνηση και τη διεθνή κοινότητα και γ) αποτιµούν τις εναλλακτικές διεξόδους (χονδρικά τα τρία µέρη του εξαιρετικά τεκµηριωµένου και βιβλιογραφικά ενηµερωµένου αυτού βιβλίου, το οποίο όµως βρίθει τυπογραφικών λαθών).

Κατά τον Καζάκο, φθάσαµε ως τη χρεοκοπία όταν η διεθνής κρίση άγγιξε το ελληνικό µείγµα ασθενών θεσµών του κράτους και ρύθµισης της αγοράς, πελατειακών συµπεριφορών και αντιφιλελεύθερων ιδεών που νοµιµοποιούσαν αυτό το µοντέλο. Επειδή συνυπολογίζει θεσµούς, συµπεριφορές και νοµιµοποιητικές ιδέες, η ερµηνεία του βιβλίου αυτού είναι πληρέστερη απ’ όσες εστιάζουν αποκλειστικά στην προσοδοθηρία ή στην κερδοσκοπία. Θα ήταν και αιχµηρότερη αν αξιολογούσε περισσότερο κριτικά τις ερµηνείες της κρίσης και τις προτάσεις διεξόδου που ηγεµονεύουν στην κοινή γνώµη µε τη βοήθεια ορισµένων ΜΜΕ, εκπροσώπων των στρωµάτων που ωφελήθηκαν από το χρεοκοπηµένο µοντέλο, καθώς και οικονοµολόγων και νοµικών που οραµατίζονται, ειδικά για την Ελλάδα του 2011, τη µετάβαση στον σοσιαλισµό (σελ. 179-181, 195-199): «δεν δανειστήκαµε εµείς, δεν χρωστάµε, δεν πληρώνουµε», έξοδος από το ευρώ και εθνικοποίηση τραπεζών, «να πληρώσουν οι κλέφτες», «την κρίση να πληρώσει η πλουτοκρατία» . Οι δύο τελευταίες δηµοφιλέστατες προτάσεις συσκοτίζουν την πραγµατικότητα της ελληνικής κοινωνίας.

Πολλαπλές τοµές

Γιατί πράγµατι στην Ελλάδα, που δεν είναι χώρα του λεγόµενου «Τρίτου Κόσµου», δεν κυριαρχούν διαιρετικές τοµές ανάµεσα στις ελίτ που κλέβουν και στις µάζες, ούτε γενικά ανάµεσα σε πλούσιους και σε φτωχούς. Οι κυριότερες τοµές είναι ανάµεσα σε όσους βρίσκονται εντός των τειχών (µε µονιµότητα ή έστω συµβάσεις αορίστου χρόνου, ασφάλιση, προοπτικές σταδιοδροµίας) και σε όσους βρίσκονται εκτός αυτών (εργασία µε «µπλοκάκι», συµβάσεις ορισµένου χρόνου ή µερικής απασχόλησης, άνεργοι, «µαύρη» εργασία). Ανάµεσα σε µεγάλους κεφαλαιούχους και σε πολύ µικρούς και µικρούς επιχειρηµατίες. Ανάµεσα σε ελεύθερους επαγγελµατίες που έχουν σωρεύσει εισόδηµα που δεν φορολογήθηκε ποτέ και σε νέους συναδέλφους τους. Τέλος, ανάµεσα σε άνδρες και σε γυναίκες, επειδή αυτές προσλαµβάνονται τελευταίες και απολύονται πρώτες, καθώς και ανάµεσα σε γηγενείς και σε µετανάστες. Λίγες µατιές σε αυτή την κοινωνική δοµή ρίχνει ο συγγραφέας όταν θίγει τις µάχες που έδωσαν διάφοροι κλάδοι για να εξαιρεθούν από το µνηµόνιο (σελ. 52-53, 94, 113, 121). ∆εν είναι όµως αυτό το ισχυρό σηµείο του βιβλίου, αλλά η διάγνωσή του για τις διαφορετικές ταχύτητες µε τις οποίες εφαρµόστηκε το µνηµόνιο. Παρά την κυβερνητική επιτυχία της µείωσης του ελλείµµατος κατά πέντε ποσοστιαίες µονάδες σε έναν χρόνο, η εφαρµογή του µνηµονίου δεν είχε τα αναµενόµενα αποτελέσµατα σε ό,τι αφορά την αύξηση των φορολογικών εσόδων και τον περιορισµό της αναποτελεσµατικότητας πάµπολλων δηµόσιων οργανισµών. ∆ηλαδή συνεχίστηκε και µετά την κρίση η ανεπάρκεια εσωτερικής προσαρµογής στις εξωτερικές συνθήκες, την οποία ο Καζάκος ανιχνεύει ως κύρια τάση της δεκαετίας του 2000.

Οσον αφορά το µέλλον, η πιο οδυνηρή διαπίστωση του βιβλίου είναι ότι καµία από τις συνήθεις διεξόδους από την κρίση δεν λειτουργεί. Λόγω του µεγέθους του χρέους, αυτό δεν πρόκειται να εξυπηρετηθεί, ακόµη και µε νέες βαρύτατες περικοπές εισοδηµάτων. Λόγω του ότι δεν υπάρχει εθνικό νόµισµα, δεν είναι δυνατή η υποτίµησή του η οποία συνόδευε αντίστοιχα προγράµµατα διεθνούς στήριξης προς άλλες υπερχρεωµένες χώρες. Αρα, όπως το βλέπει ο Καζάκος (σελ. 177), αποµένει η λύση της συντεταγµένης αναδιάρθρωσης υπό όρους και µε µεταρρυθµίσεις προωθητικές της ανάπτυξης.