Μετά την παγκοσμιοποίηση, τι;

Immanuel Wallerstein: «Σύγκρουση πολιτισμών;»

Tης Ελισάβετ Kοτζιά, Καθημερινή, 26.6.11 

Πριν από τριάντα χρόνια κανείς δεν μπορούσε να διανοηθεί τον κόσμο χωρίς την πραγματικότητα του Ψυχρού Πολέμου. Πριν από 22 χρόνια το αδιαμφισβήτητο αυτό δεδομένο έγινε καπνός, διαλύθηκε, μεταβλήθηκε σε ιστορικό παρελθόν, σε σημείο που να αρχίσουμε να αναρωτιόμαστε κατά πόσον δεν υπήρξε αποκύημα της φαντασίας μας εφ' όσον μπόρεσε να εξαφανιστεί από προσώπου γης από τη μια μέρα στην άλλη. Και τη στιγμιαία ψευδαίσθηση για «το τέλος της ιστορίας» ακολούθησε η νέα περίοδος η οποία περιγράφεται ως σύγκρουση των πολιτισμών. Επειδή ο βίος μας είναι βραχύς, κι επειδή οι ιστορικοί κύκλοι διαθέτουν μακρές διάρκειες διεκδικώντας ταυτόχρονα το προνόμιο της οικουμενικότητας, μας είναι σχεδόν αδύνατον να αντιληφθούμε και να αποδεχθούμε την ιστορικότητα (τη γένεση και τον θάνατο) του κοσμοσυστήματος μέσα στο οποίο διαβιούμε.

Επί δεκαετίες διευθυντής του Κέντρου Φερνάν Μπροντέλ για τη Μελέτη των Ιστορικών Συστημάτων και του Πολιτισμού στη Νέα Υόρκη, ο ιστορικός κοινωνιολόγος Immanuel Wallerstein προσπαθεί να δώσει μια συνεκτική εικόνα παρακολουθώντας την πορεία των κοσμοσυστημάτων της ανθρωπότητας στις μακρές χρονικές διάρκειες. Κεντρική υπόθεση εργασίας αποτελεί ότι στον κόσμο συνυπάρχουν πολλαπλές χρονικότητες, πολλαπλοί οικουμενισμοί και πολλαπλές ιδιαιτεροκρατίες. Πολιτική προτεραιότητα και ηθικός επομένως στόχος θα πρέπει να είναι όχι ο πολωτικός ανταγωνισμός ανάμεσα στη Δύση, τον Ισλαμισμό και την Ανατολική Ασία, αλλά η καταβολή προσπαθειών για μια εξισωτική χρήση των παγκόσμιων πόρων μέσα σε έναν κόσμο πολυπολιτισμικής ανοχής.

«Εδώ και καιρό υποστηρίζω», γράφει ο Βαλερστάιν στο βιβλίο δοκιμίων του «Σύγκρουση πολιτισμών;» (επιμ. Σπύρος Μαρκέτος, εκδ. Θύραθεν, σελ. 187), «πως το ιστορικό μας σύστημα, δηλαδή η καπιταλιστική κοσμοοικονομία, βρίσκεται σε δομική κρίση. Εχω πει πως βρισκόμαστε εν μέσω μιας χαοτικής περιόδου και πως στα ερχόμενα πενήντα χρόνια το σημερινό μας σύστημα όχι απλώς θα πάψει να υπάρχει, αλλά και θα έχει αντικατασταθεί από κάποιο άλλο».

Ο συγγραφέας θεωρεί πως η ακμή της αμερικανικής ηγεμονίας σημειώθηκε μεταξύ 1945 και 1970. Εκτοτε άρχισε μια αργή διαδικασία παρακμής, η οποία κατέληξε στην εισβολή στο Ιράκ το 2003. Η ταχεία εξάλλου εξάπλωση Νεοφιλελευθερισμού και Παγκοσμιοποίησης από τα μέσα της δεκαετίας του '70 αποσκοπούσαν στο να θεραπεύσουν την αποτυχία του αναπτυξιοκρατικού μοντέλου με το άνοιγμα των αγορών του Νότου στα προϊόντα του Βορρά και τις αντίρροπες μετακινήσεις κεφαλαίων. Αλλά και το σύστημα αυτό εξάντλησε τις δυνατότητές του: Νομισματική κρίση στην Ανατολική και Νοτιοανατολική Ασία το 1997, μαρασμός του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, πρόσφατη χρηματοπιστωτική φούσκα. Από το 2007 οι ΗΠΑ έχασαν την αξιοπιστία τους ως ηγέτιδα δύναμη του κοσμοσυστήματος. Μετά την Παγκοσμιοποίηση λοιπόν τι; Τα 500 χρόνια ιστορίας του καπιταλισμού, κατά τον Βαλερστάιν, έδειξαν πως το χάσμα ανάμεσα στην κορυφή και τον πυθμένα δεν μικραίνει αλλά συνεχώς μεγαλώνει. Διότι η συσσώρευση υπεραξίας δεν πραγματοποιείται αενάως, αλλά κατανέμεται στη βάση των σχέσεων ισχύος. Δεν είναι όμως η εξέγερση των αδυνάτων που θα φθείρει το σύστημα, αλλά οι δικές του αντιφάσεις -η αδυναμία του να διατηρήσει υψηλά επίπεδα κερδών και προνομίων- που θα το οδηγήσουν στην κατάρρευση. Διότι οι δεξαμενές φτηνής αγροτικής εργατικής δύναμης εξαντλούνται με την αποαγροτοποίηση του κόσμου. (Πάνω από το 60% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει πια στις πόλεις). Διότι η διαχείριση των αποβλήτων και η αναπλήρωση πρώτων υλών διαρκώς ακριβαίνει. Διότι τα κρατικά έξοδα και οι φορολογίες διαρκώς ανεβαίνουν. Τι εναλλακτικές λύσεις υπάρχουν; Λόγω της έντασης των χαοτικών ταλαντώσεων, ο Βαλερστάιν αναγνωρίζει εξαιρετική ισχύ στις ατομικές και συλλογικές πράξεις. Από εκεί και πέρα όμως περιορίζεται σε εντελώς ασαφείς εικασίες. Οι πιθανοί διάδοχοι του σημερινού κοσμοσυστήματος στα επόμενα 25-50 χρόνια δεν έχουν, γράφει, ούτε πραγματικά ονόματα ούτε σταθερά περιγράμματα. Το ερώτημα είναι αν το μελλοντικό σύστημα θα είναι ιεραρχικό και πολωτικό σαν το σημερινό ή πιο δημοκρατικό και πιο ισονομικό έχοντας εισαγάγει στο παιχνίδι τους εξής πολιτικούς παίκτες: Από τη μια τους εκπροσώπους του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ του Νταβός διχασμένους ανάμεσα σε αυτούς που οραματίζονται μια αδυσώπητα σκληρή στρατηγική και σε εκείνους που θεωρούν πως ένα τέτοιο όραμα θα δημιουργήσει ένα ασθενές και βραχύβιο σύστημα. Και από την άλλη, τη χαλαρή συμμαχία των ποικιλόχρωμων κινημάτων του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ που δεν έχουν μεν σαφή στρατηγική, ξέρουν όμως σε τι αντιτίθενται.