Η ιδεώδης κοινωνία κατά Καστοριάδη

Συλλογή συνεντεύξεων του φιλοσόφου 1974-1997
Tου Γιωργου Σιακανταρη, Καθημερινή, 6.3.11
ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ,
Ακυβέρνητη Κοινωνία
εκδ. Ευρασία, σελ. 372

Η ειδοποιός διαφορά της υψηλής και πολύπλοκης σκέψης από την κοινότοπη είναι η δυσκολία κατάταξής της σε συγκεκριμένα ρεύματα. Από αυτή την πλευρά ο Καστοριάδης είναι ένας πολύ αδικημένος στοχαστής. Γιατί ενώ για πολλούς με ευκολία κατατάσσεται στους υποστηρικτές της άμεσης δημοκρατίας, αυτό συγκαλύπτει όλες τις άλλες πτυχές μιας πολύπλοκης και πρωτότυπης σκέψης. Ετσι, ο άμεσο-δημοκράτης Καστοριάδης συνδιαλέγεται με ιδιαίτερα κριτικό και επικριτικό τρόπο και σε πολύ υψηλό βαθμό με την φιλελεύθερη σκέψη.

Στο παρουσιαζόμενο έργο, το οποίο αποτελεί μια συλλογή συνεντεύξεων και συζητήσεων που εδόθησαν κατά το διάστημα 1974-1997, συμπυκνώνεται η σκέψη του συγγραφέα της «Φαντασιακής θέσμισης» και του «Θρυμματισμένου κόσμου», ενώ πέρα από την κριτική του αναδεικνύονται και οι κοινές πλευρές του με την κλασική φιλελεύθερη σκέψη.

Πλευρές όπως είναι η πίστη στην αυτονομία και την προτεραιότητα του ατόμου έναντι της κοινότητας και της ομάδας, ο παθιασμένος αντιεθνικισμός, η απόρριψη της ιδέας πως μπορεί να υπάρξει μια αιτία που θα εξηγεί την πορεία της ιστορίας, η απόρριψη του σχετικισμού και της νομιμοποιητικής κάθε βαναυσότητας ιδεολογίας του σεβασμού της διαφορετικότητας και, τέλος, η απόρριψη κάθε μεταφυσικής αυθεντίας.

Στα κείμενα του παρόντος έργου με εκλαϊκευτικό, αλλά καθόλου απλοϊκό τρόπο ο Καστοριάδης ασκεί κριτική στο νόμο της αξίας του Μαρξ. Το μείζον εδώ δεν είναι η κριτική του νόμου, λόγω του ότι ο Μαρξ –πάντα κατά Καστοριάδη– δεν ενσωματώνει στην αντίληψή του τις διαστάσεις της ταξικής πάλης και της τεχνικής εξέλιξης, αλλά κυρίως η θέση του συγγραφέα πως στο κοινωνικό πεδίο δεν είναι δυνατόν να μιλάμε για νόμους. Πώς θα γίνονταν άλλωστε, ο κατεξοχήν θεωρητικός της ανθρώπινης αυτονομίας να πιστεύει στην ύπαρξη κάποιων νομοτελειών, οι οποίες καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά;

Μια άλλη μείζονα παρέμβαση του συγγραφέα αφορά την ανάλυσή του για τις φαντασιακές σημασίες κάθε κοινωνίας. Στον βαθμό που κάθε κοινωνία είναι θέσμιση, γύρω απ’ αυτήν συγκεντρώνονται μια σειρά κοινωνικών φαντασιακών σημασιών, οι οποίες τη διευθύνουν και την προσανατολίζουν. Στο καπιταλιστικό φαντασιακό είναι καθοριστικός ο ρόλος της οικονομίας, η απεριόριστη και δήθεν ορθολογική επέκταση της παραγωγής, της κατανάλωσης και της χειραγωγούμενης αναψυχής, Η ψευδο-ορθολογικότητα είναι το καπιταλιστικό φαντασιακό. Ο Μαρξ – κατά Καστοριάδη– κοινωνεί αυτού του καπιταλιστικού φαντασιακού.

Αλλα μεγάλα ζητήματα που θίγονται είναι ο ρόλος των πρωτοποριών, ο ολιγαρχικός χαρακτήρας της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, η σημασία της επανάστασης κ. ά. Ο μεγάλος φιλόσοφος σ’ αυτό το βιβλίο παρεμβαίνει και σε άμεσα πολιτικά ζητήματα όπως είναι η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο πόλεμος στον Κόλπο και οι ανεπάρκειες της Ευρωπαϊκής Αριστεράς.

H ουτοπική νήσος

Το παράδοξο όμως του Καστοριάδη έγκειται στο γεγονός πώς παρόλη την εκ μέρους του απόρριψη κάθε ουτοπίας, η σκέψη του προσαράζει στους υφάλους της δικής του ουτοπικής αυτοοργανωμένης κοινωνίας. Η σημερινή πολύπλοκη κοινωνία αμφισβητεί τη δυνατότητα επανεμφάνισης μιας άμεσης δημοκρατίας, όπως υπήρξε η Αθηναϊκή Δημοκρατία – αν και βεβαίως πολλοί αμφισβητούν και το κατά πόσον υπήρξε τόσο άμεση αυτή η δημοκρατία. Η δική του ουτοπική νήσος, είναι μια ιδεώδης κοινωνία στην οποία κυριαρχεί η «συλλογική διαχείριση των κοινωνικών δραστηριοτήτων από αυτόνομα και ομόσπονδα όργανα των συμμετεχόντων – παραγωγών, σπουδαστών κτλ.» (σελ. 181). Στο ίδιο σφάλμα έπεσαν και ορισμένες πλευρές της σκέψης του Διαφωτισμού και του φιλελευθερισμού, όπου και όταν απέρριπταν την ιδεώδη κοινωνία από τη μια πλευρά, την αναζητούσαν στην άλλη. Θα αναρωτηθεί κανείς και γιατί σε τελευταία ανάλυση είναι τόσο κακό να αναζητεί κανείς την ιδεώδη κοινωνία; Απλούστατα γιατί αυτό είναι το πρώτο βήμα να οδηγηθεί στην ολοκληρωτική κοινωνία.

Εδώ ακριβώς βρίσκεται και η τραγική πλευρά της κοφτερής καστοριαδικής σκέψης, η οποία αν και έδωσε ένα σημαντικό αγώνα κατά όλων των ολοκληρωτικών αντιλήψεων –συμπεριλαμβανόμενης της μαρξιστικής– η εκ μέρους της ταυτόχρονη υποτίμηση της σημασίας της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, τη μετέτρεψε σε ιδεολογία διάφορων ακραίων δήθεν ριζοσπαστικών, αλλά στην ουσία ολοκληρωτικών αντιλήψεων. Αυτήν την αντιφατική πλευρά της καστοριαδικής σκέψης επισημαίνει στον σύντομο, αλλά πυκνό πρόλογό του ο Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος. Τον αναγνώστη διευκολύνει το επισυναπτόμενο χρονολόγιο, η βιο-βιβλιογραφία και το ευρετήριο ονομάτων.