Τοπικές οικονομίες και συνεργατικοί σχηματισμοί: cluster, δίκτυα, συνεταιρισμοί

*Από το Blog "Πόλεις και Πολιτικές"
Μιχάλης Καθαράκης,

Δρ ΕΜΠ, Διευθυντής ΚΕΚ Τεχνικές Σχολές Επιμελητηρίου Ηρακλείου
Το εκκρεμές αυστηρής πειθαρχίας και αχαλίνωτου ευδαιμονισμού
Οι έλληνες είμαστε λαός ανήσυχος και πεισματάρης. Αποτελεσματικοί και παράλληλα αυτοκαταστροφικοί. Η πρόσφατη ιστορία μας έχει διδάξει την συγκατάβαση και την ανοχή. Η καλοπροαίρετη όμως αυτή ανοχή μέρα με τη μέρα μετατράπηκε σε ενοχή και τέλος έγινε συνενοχή.
Οι δύσκολες μέρες που περνά ο τόπος μας είναι καθαρό αποτέλεσμα τις δικής μας παιδείας και κουλτούρας διαμορφωμένης από μια μακραίωνη πολυπολιτισμική κληρονομιά. Ο λαός μας έχει υποφέρει πολλά και βρέθηκε εγκλωβισμένος σε ένα εκκρεμές μεταξύ αυστηρής πειθαρχίας και αχαλίνωτου ευδαιμονισμού.
Αποτέλεσμα αυτών των δράσεων ήταν η απουσία της αυτοπειθαρχίας από τη μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών.
Στη γη που υμνήθηκε όσο πουθενά αλλού το μέτρο και θεμελιώθηκε η λογική και η επιστήμη έχει ουσιαστικά χαθεί κάθε ίχνος δομημένης σκέψης, οράματος και μακροχρόνιου σχεδιασμού με χαρακτηριστικά ικανά να επηρεάσουν τις εξελίξεις.
Το σκάφος του έθνους με καύσιμο τις επιδοτήσεις τις επιχορηγήσεις και τα κάθε λογής δανεικά πλέει χρόνια τώρα χωρίς πυξίδα, με αμφίβολης ικανότητας πλοηγούς και πέφτει σε διαδοχικούς υφάλους και βράχια.
Τουλάχιστον στην επιχειρηματική κοινότητα θα πρέπει επιτέλους να κυριαρχήσει η σωφροσύνη και η λογική, βασισμένη στους στυγνούς υπολογισμούς και τη γυμνή πραγματικότητα

Αγορές χωρίς σύνορα
Οι επιχειρηματίες είναι κατά φύση πραγματιστές, ικανοί να κατανοήσουν πως αποτελούν τη μόνη ελπίδα του τόπου για ανάπτυξη και ευημερία, εισάγοντας νέο πλούτο στη χώρα.
Άλλωστε τα οικονομικά μεγέθη της χώρας είναι ανίκανα να στηρίξουν μια επιχείρηση από άποψη καταναλωτικής δύναμης στα πλαίσια της διεθνοποιημένης οικονομίας.
Οι «αγορές χωρίς σύνορα» επιβάλλουν έντονο ανταγωνισμό, διευρυμένα πελατολόγια μικρά περιθώρια κερδών με μεγάλους τζίρους, και προπαντός συνέργειες.
Σχετικές μελέτες έχουν δείξει πως για τη βιωσιμότητα μιας επιχείρησης στο διεθνοποιημένο περιβάλλον είναι πλέον απαραίτητοι καταναλωτικοί πληθυσμοί πέρα από τα μεγέθη μιας χώρας.

Οι νάνοι αργοπεθαίνουν
Οι μικρές τοπικές επιχειρήσεις είναι καταδικασμένες σταδιακά αλλά σταθερά να βγουν εκτός αγοράς, από άλλες μεγαλύτερες, περισσότερο οργανωμένες, με μεγαλύτερα πελατολόγια και ισχυρότερη διαπραγματευτική ικανότητα στους προμηθευτές τους.
Η έμφαση στην ποιότητα και την μοναδικότητα κάποιων προϊόντων είναι μια κάποια λύση που είτε απλώς παρατείνει το χρόνο ζωής των τοπικών επιχειρήσεων ή τις οδηγεί σε σταδιακή περιθωριοποίηση και που πάντως δε μπορεί συνολικά να λύσει το πρόβλημα.
Η πλειοψηφία των επιχειρηματιών σήμερα έχει ήδη κατανοήσει την κατάσταση και μάλιστα με σκληρό και άκομψο τρόπο, δεν βλέπει όμως ποια θα μπορούσε να είναι η βιώσιμη λύση που θα εξασφαλίσει την ανάπτυξη και εξέλιξη των ελληνικών επιχειρήσεων.

Φτερό στον άνεμο
Ας πάρουμε για παράδειγμα μια τυπική μικρή τοπική επιχείρηση ενοικιαζόμενων δωματίων που απασχολεί δύο η τρία άτομα που οριακά εξυπηρετούν την καθημερινή δυναμικότητα της επιχείρησης.
Ποια δυνατότητα έχει αυτή η επιχείρηση να προωθήσει την υπηρεσία που προσφέρει, ή να διαπραγματευτεί τις τιμές της;
Με ποιο ανθρώπινο δυναμικό θα εκπροσωπηθεί σε μια έκθεση;
Πως θα ικανοποιήσει μια μεγάλη παραγγελία αφού έχει μικρό δυναμικό φιλοξενίας;
Και επιπλέον πως θα σχεδιάσει συμπληρωματικά προϊόντα για την επιχείρηση δηλαδή μεταφορά, φαγητό, ξενάγηση κτλ;
Ποιος καταρτίζει το προσωπικό ώστε να παρακολουθεί τις διεθνείς τάσεις και να ενσωματώνει τις αλλαγές στην επιχείρηση;
Ποιος θα ασχοληθεί για να διαφοροποιήσει τα προϊόντα και τις υπηρεσίες της για να παραμείνει ανταγωνιστική στο διεθνές ανταγωνισμό;
Παράλληλα δεν έχει καμία διαπραγματευτική ικανότητα απέναντι στους προμηθευτές της και είναι υποχρεωμένη να αγοράζει τις υπηρεσίες της σε ψηλές τιμές λόγω χαμηλής χρήσης.
Όσο για την εισαγωγή καινοτομίας στις επιχειρήσεις; Ούτε λόγος δεν υπάρχει χώρος χρήμα και προπαντός στόχευση προς την κατεύθυνση αυτή είναι απλά μια πολυτέλεια.
Και φυσικά δε διανοείται να μπορέσει κάποια στιγμή να ελέγξει τμήμα της αγοράς όπως για παράδειγμα το κλείσιμο δωματίων η τη μεταφορά με τσάρτερ.
Σε περιόδους αφθονίας μια επιχείρηση όπως αυτή που περιγράψαμε παραπάνω φυσικά και θα έχει μια σταθερή αλλά επισφαλή πορεία έτοιμη να κλονιστεί από κάθε μεγαλύτερης δυναμικότητας και δυναμικής ανταγωνιστή. Και είναι μόνο η θέση της αυτή που της δίνει το όποιο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα μπορεί να έχει.

Ο ανταγωνισμός
Ποιος όμως είναι ο ανταγωνισμός στο περιβάλλον που δραστηριοποιείται η επιχείρηση; Είναι ανταγωνισμός τα διπλανά καταλύματα που στοχεύουν στην ίδια πελατεία; ή μήπως τα κανάλια και οι διαδικασίες που τροφοδοτούν με λιγοστούς πελάτες την περιοχή;
Ε λοιπόν ο ανταγωνισμός είναι η αντίστοιχη επιχείρηση στο Μαρόκο, την Τυνησία την Κύπρο, τη Μάλτα, την Κροατία και το Κάπρι, με πιθανών καλύτερες υποδομές και ίσως και με ανταγωνιστικότερες τιμές.
Ο ανταγωνισμός είναι οι μεγάλοι και μικροί τουριστικοί πράκτορες που ελέγχουν πλήρως - ουσιαστικά ολιγοπωλειακά- τους τουριστικούς δρόμους εκμηδενίζοντας τους ναύλους με τα τσάρτερς και έχοντας τη δύναμη να δημιουργούν ή να καταργούν προορισμούς στη διάρκεια μιας εβδομάδας.
Το τουριστικό προϊόν είναι αλυσίδα και το τουριστικό κατάλυμα αποτελεί το τέλος της αλυσίδας.
Φανταστείτε την επιχείρηση σαν ένα καλάθι με ελκυστικά φρούτα κρεμασμένο με μια αλυσίδα σε ένα πολύ ψηλό βράχο πάνω από τη θάλασσα, κάθε κρίκος είναι το ίδιο κρίσιμος για τη σταθερότητα του καλαθιού.
Το καλάθι έχει καταπληκτική θέα, περιέχει νόστιμα φρούτα και αποτελείται από θαυμάσιο υλικό είναι όμως έρμαιο του κάθε άψυχου κρίκου που το ίδιο δεν ελέγχει και που κάθε στιγμή μπορεί σπάζοντας να το οδηγήσει στη θάλασσα.
Το καλάθι είναι το τουριστικό κατάλυμα, οι κρίκοι είναι οι διαδικασίες και οι επιχειρήσεις που οδηγούν τους πελάτες στην επιχείρηση, η θάλασσα είναι ο ανταγωνισμός.

Συνεργατικοί σχηματισμοί
Και όμως υπάρχει απάντηση στο πρόβλημα και δεν είναι άλλη από τη δημιουργία συνεργατικών σχηματισμών.
Στη βάση αυτής της πρότασης βρίσκεται η συνεργασία μεταξύ των επιχειρηματιών.
Μια συνεργασία όχι στη βάση ενός συνεταιρισμού, αλλά περισσότερο στη βάση μιας κοινής προσπάθειας για διεύρυνση των αγορών, του κύκλου εργασιών και ιδιαίτερα της αλληλοσυμπλήρωσης των ικανοτήτων των συμμετεχόντων στο συνεργατικό σχήμα.
Η συνεργατική ανταγωνιστικότητα κάθε μια επιχείρηση προσπαθεί να είναι καλύτερη από την άλλη και όλες μαζί –το κλάστερ- καλύτερο από τν ανταγωνισμό.
Προς αυτές τις κατευθύνσεις πρέπει να αναληφθεί άμεσα η όποια δράση.
Ο στόχος είναι η όποια επιχειρηματική δράση να εμφανιστεί και να γίνει αναγνωρίσιμη στον παγκόσμιο επιχειρηματικό χάρτη.
Αυτή είναι η βασική αρχή που συσπειρώνει τους επιχειρηματίες και υποβάλει τις δράσεις τα βήματα και τις πολιτικές.
Μόνο μέσα από τη συνεργασία οι «πολλοί μικροί» έχουν ελπίδα να παραμείνουν ανάμεσα στους λίγους μεγάλους.

Το μέγεθος έχει σημασία!
Ας δούμε όμως τις δυνατότητες που ανοίγονται αν 20, 30 ή περισσότερες αντίστοιχες επιχειρήσεις (μέσα από τη δημιουργία συνεργατικού σχηματισμού) συμφωνήσουν να παρέχουν μέσα από μια τίμια και ξεκάθαρη συμφωνία μια κοινή ενοποιημένη υπηρεσία.

• Διευρύνεται ο ορίζοντας των αγορών που θα μπορούν να απευθύνονται
• Εξοικονομούνται πόροι από την κοινή προβολή και προώθηση
• Μπορούν να εκτελέσουν κεντρικά δράσεις κατάρτισης
• Δημιουργείται κεφάλαιο ικανό να στηρίξει κοινές προσπάθειες
• Διαμορφώνουν τάσεις αγοράς στη συγκεκριμένη περιοχή που  δραστηριοποιούνται και ελέγχουν τους τοπικούς πόρους
• Μπορούν να αντέξουν το κόστος μιας κεντρικής διεύθυνσης που θα σχεδιάζει και θα εφαρμόζει στρατηγικές για το μέλλον με νέα προϊόντα και υπηρεσίες
• Μπορούν να αναπτύξουν συνέργειες με άλλους επιχειρηματικούς κλάδους και να προσφέρουν νέα προϊόντα
• Μπορούν να αναλάβουν και να ελέγξουν περισσότερους κρίκους της «εφοδιαστικής αλυσίδας»
• Μπορούν να προσεγγίσουν ικανότερο και έμπειρο προσωπικό προσφέροντας σταθερή και εξελίξιμη εργασία
• Μέσα από το συνεργατικό σχηματισμό το συνολικό ανθρώπινο δυναμικό, το υλικό και το άϋλο κεφάλαιο που μπορεί να παραχθεί είναι ικανό να επηρεάσει τους τοπικούς παράγοντες, να δρομολογήσει εξελίξεις, να αντέξει στον ανταγωνισμό, να επιβάλει νέους ρόλους και κανόνες και να αναπτύξει υποδομές.

Ο άλλος δρόμος
Κυρίως όμως το σημαντικότερο αποτέλεσμα  μιας τέτοιας δράσης είναι ότι μπορεί να οδηγήσει σε επιχειρησιακό ή επιχειρηματικό μετασχηματισμό τις επιχειρήσεις που συμμετέχουν σε αυτό.
Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πώς μέσα από την ενημέρωση και τις νέες δυνατότητες που παρέχονται μπορούν οι επιχειρήσεις να αποκτήσουν νέους ρόλους.
Σκεφτείτε για παράδειγμα ποια θα ήταν η κατάσταση σήμερα αν οι τουριστικοί επιχειρηματίες που είναι καλοί γνώστες της αγοράς αντί να μεγεθύνουν κάθε χρόνο τις μονάδες τους επενδύοντας σε μπετό και σίδερα είχαν αναπτύξει στις προηγούμενες δεκαετίες τις τεχνολογίες της πληροφορικής των επικοινωνιών και των τηλεπικοινωνιών για να ελέγξουν της μεταφορές στην τουριστική μεσογειακή λεκάνη που φαίνονταν να αναπτύσσεται ραγδαία.

Αν οι τοπικές επιχειρήσεις φρόντιζαν να μπουν έγκαιρα και δυναμικά στην προώθηση του τουρισμού και τις μεταφορές των τουριστών τα πράγματα σήμερα θα ήταν διαφορετικά και ασφαλώς θα είχαμε μια ποιοτικά διαφορετική τοπική τουριστική εικόνα.

Γιατί λοιπόν οι πραγματικά άξιοι τοπικοί επιχειρηματίες που διαθέτουν DNAεμπόρων χιλιετιών δεν έτρεξαν προς αυτή την κατεύθυνση;

Η απάντηση θα δοθεί με μια ερώτηση: ποια επιχείρηση μόνη της άντεχε μια τέτοια δραστηριότητα, ή ακόμη περισσότερο ποιος θα ήταν αυτός που θα έδινε την επιστημονική γνώση και την τεχνολογική πληροφορία για τις επερχόμενες εξελίξεις, με ποια κατάρτιση και ποιοι θα χάρασσαν αυτή την στρατηγική.

Είναι γνωστό σήμερα πως οι επιτυχημένες περιφέρειες τα κατάφεραν καλά γιατί απέκτησαν εξειδίκευση όπως για παράδειγμα η Silicon valley στην τεχνολογία υπολογιστών και η Napa Valley στην παραγωγή κρασιών στην Καλιφόρνια, η Bangalore, στην inIndia, για outsourcingλογισμικού, η Τουλούζη στην Γαλλία για την αεροναυτική, η Αμβέρσα γνωστή ως κέντρο διαμαντιών.

Οι απομονωμένες έρημες νησίδες

Η επιχειρηματική συμμαχία που δεν έγινε οδηγεί σταδιακά στην αποδυνάμωση και την απαξία του προσφερόμενου τοπικού προϊόντος που για δεκαετίες παραμένει στατικό  χωρίς διαφοροποίηση και παράλληλα με ολοένα εντεινόμενο ανταγωνισμό.

Στα πλαίσια του συνεργατικού σχηματισμού (με τη μορφή cluster) τα μέλη παραμένουν ταυτόχρονα ανταγωνιστές και συνέταιροι. Είναι ανταγωνιστές όσον αφορά την ποιότητα των υπηρεσιών αφού καθένας οφείλει να έχει καλύτερη υπηρεσία από τον άλλον και παράλληλα συνεργάτες αφού υπάρχει κοινή ανησυχία ώστε να διευρυνθεί η αγορά να αυξηθούν οι συνολικές πωλήσεις και να ισχυροποιηθεί η θέση της ομάδας σαν σύνολο.

Τα μοντέλα των ελληνικών συνεταιρισμών απέτυχαν -με ελάχιστες εξαιρέσεις- γιατί οι συμμετέχοντες εκχώρησαν την ανταγωνιστική τους δράση στον ευρύτερο σχηματισμό με αποτέλεσμα αυτός τελικά να καταρρέει από το βάρος των πολλών αδιάφορων μονάδων που τον αποτελούν.

Αντίθετα ο συνεργατικός σχηματισμός (με τη μορφή cluster) κρατά ζωντανές τις μονάδες του αφού παραμένει η έννοια του ανταγωνισμού για το εσωτερικό του και της κοινής προσπάθειας και συνεργασίας για το εξωτερικό περιβάλλον.

Αχ αυτοί οι έλληνες

Φυσικά μια πρόταση σαν την παραπάνω σκοντάφτει στο αδίστακτο ερειστικό ταμπεραμέντο των ελλήνων με τις πολλές γνώμες την λίγη δράση και την απουσία αμοιβαίας εμπιστοσύνης και πίστωσης χρόνου στις κοινές προσπάθειες.

Οι επιχειρηματίες από την άλλη έχουν μια κοινή γλώσσα την οποία μπορούν να μιλήσουν και δεν είναι άλλη από τη γλώσσα του κέρδους και των αριθμών η οποία μπορεί με τη σειρά της να μεταφραστεί σε θέσεις εργασίας και ανάπτυξη.

Παρόλο που οι έννοια του συνεργατικού σχηματισμού δεν είναι πρωτόγνωρη και έχει στο παρελθόν εφαρμοστεί με επιτυχία στο εξωτερικό (πχ siliconvalley) η εφαρμογή της στον τόπο μας θα μπορούσε να αλλάξει πολύ γρήγορα την επιχειρηματική πρακτική και να διορθώσει την πορεία της καταστροφικής αποψίλωσης της εγχώριας επιχειρηματικότητας.

Το μόνο που χρειάζεται είναι να συνεργαστούν μεταξύ τους οι τοπικοί επιχειρηματίες αφήνοντας κατά μέρους τους ανόητους εγωισμούς και τις κουτοπόνηρες και κοντόφθαλμες πρακτικές του πιο “μάγκα”, του “καλύτερου” και του πιο “ξύπνιου”.

Οι τακτικές καφενείου δεν έχουν χώρο στη σύγχρονη επιχειρηματικότητα, μόνο η σταθερή δουλειά και η τίμια αντιμετώπιση μπορούν να υπηρετήσουν πραγματικά αναπτυξιακές στρατηγικές και οράματα.