Συνεργατικοί σχηματισμοί, δρόμοι ανάπτυξης και καινοτομίας .Η επίδρασή τους στη Τοπική οικονομία.

*Από το blog "Πόλεις και Πολιτικές"
Δημοσιεύουμε σήμερα το κα-τα-πλη-κτι-κό κειμένο του Μιχάλη Καθαράκη ( Δρ ΕΜΠ, Διευθυντής ΚΕΚ Τεχνικές Σχολές Επιμελητηρίου Ηρακλείου ) που αναφέρεται στη σκοπιμότητα των συνεργασιών και την επίδρασή τους στη τοπική οικονομία.Το άρθρο είναι πολύ σημαντικό γιατί ενσωματώνει την εμπειρία του Μιχάλη από τη δουλειά του στο Βιομηχανικό-Επαγγελματικό και Εμπορικό Επιμελητήριο Ηρακλείου.

Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι επιτυχημένες οικονομίες είναι οι εξειδικευμένες οικονομίες, περιγράφει γιατί το όλον είναι περισσότερο από το άθροισμα των μερών, αναρωτιέται τώρα τι κάνουμε και καταθέτει συμπεράσματα από μελέτες που έχουν γίνει για την οικονομία της Κρήτης.Αναφέρεται σε Προτάσεις και Λύσεις.Επίσης αναφέρει μελέτες παραδειγμάτων στη Κρήτη όπως η ένωση ενοικιαζομένων διαμερισμάτων "Φιλοξενία", ο φορέας CRETACERT για τα γεωργικά προϊόντα, το Κρητικό σύμφωνο ποιότητας, το CONCRED , ο σύνδεσμος Ελαιοκομικών Δήμων Κρήτης, το δίκτυο Οινοποιών Ηρακλείου.

Η επίλυση του TAΝGRAM

Η σημερινή μας παρουσία εντάσσεται σε μια προσπάθεια επίλυσης του δύσκολου γρίφου της γενικότερης ανάπτυξης του νησιού μας και της χώρας γενικότερα.Πιστεύω σε όλους μας υπάρχει βαθιά ριζωμένη η πεποίθηση πως ενώ υπάρχουν όλα τα συστατικά της επιτυχίας κάτι μας λείπει και τελικά η εικόνα δεν ολοκληρώνεται.
Έχουμε δηλαδή εξαιρετικά προϊόντα, που σταθερά αποσπούν βραβεία, σε δεκάδες διεθνείς διαγωνισμούς, έχουμε συνεχή ακαδημαϊκή αριστεία, σε παγκόσμιο επίπεδο, από τα ερευνητικά μας ιδρύματα, έχουμε λαμπρούς επιχειρηματίες με αξιοπρόσεκτη διεθνή δράση δεν έχουμε όμως συνολικά καταφέρει να αναδείξουμε την περιοχή μας και να ξεχωρίσουμε όπως πραγματικά αξίζει στον τόπο μας.
Μοιάζουμε δηλαδή με το γνωστό κινέζικο παιγνίδι TAΝGRAM[1].
Το Tangram είναι επτά κομμάτια βασικών σχημάτων τα οποία μπορούν να συνδυαστούν και να σχηματίσουν εκπληκτικά γεωμετρικά σχήματα.

         
Και είναι  πολύ ενδιαφέρον πως ενώ μπορείς να έχεις όλα τα κομμάτια μπροστά σου δεν μπορείς εύκολα να σχηματίσεις το τελικό σχέδιο.
Τι μας λείπει λοιπόν και ενώ έχουμε τα επιμέρους τμήματα δεν έχουμε το τελικό αποτέλεσμα;
Και με ποιο τρόπο τέλος πάντων μπορούμε να φτάσουμε σε αυτό;
Μας λείπει το όραμα ο στόχος και η κατάλληλη δικτύωση και αλληλεπίδραση για να φτάσουμε σε αυτό.
Νομίζω δεν έχει νόημα να αναλώσουμε τη χρόνο μας στο να επαναλάβουμε πράγματα που λίγο ως πολύ είναι γνωστά.
Το θέμα είναι τι κάνουμε, ποια είναι τα επόμενα βήματα, ποιες προτάσεις είναι πάνω στο τραπέζι, ποιες είναι οι δράσεις που θα μας επιτρέψουν να καταγράψουμε τη θέση του τόπου μας με ευδιάκριτα γράμματα στον παγκόσμιο χάρτη.

Εξειδίκευση η ανάγκη που γίνεται φιλότιμο
Θα ήθελα να ξεκινήσω με τη διαπίστωση πως: «οι επιτυχημένες οικονομίες είναι σε διάφορους βαθμούς εξειδικευμένες»[2]
Μια οικονομία και ιδιαίτερα μια περιφερειακή οικονομία δεν είναι δυνατόν να είναι άριστη σε όλες τις μορφές επιχειρηματικότητας.
Για κάποιους λόγους, σε κάποιες περιοχές, συγκεκριμένη επιχειρηματική δράση απαντάται σε μεγαλύτερη συγκέντρωση – «συστάδες επιχειρήσεων» ή αλλιώς «clusters», υπάρχει δηλαδή εξειδίκευση και οι παράγοντες που οδηγούν στις εξειδίκευση μπορεί να είναι, είτε η ιστορική τύχη, είτε η στοχευμένη στρατολόγηση προσωπικού και επιχειρήσεων, είτε αυτές ακόμη οι γεωγραφικές ιδιομορφίες.
Εμβαθύνοντας κανείς στα συστατικά των επιτυχημένων περιοχών παρατηρεί πως αυτές αναπτύσσουν μια ιδιαίτερη δυναμική και εστιάζουν στην ανάπτυξη ικανοτήτων και δεξιοτήτων σε συγκεκριμένες δραστηριότητες. Ιδιαίτερα η εμφάνιση των clusters συνοδεύεται από[3]:

• Την πρόσβαση σε περισσότερους προμηθευτές
• Την δημιουργία εξειδικευμένων υποστηρικτικών υπηρεσιών
• Την παρουσία εξειδικευμένου και έμπειρου προσωπικού
• Την διάχυση της τεχνολογίας και της τεχνογνωσίας –εύκολη ροή της πληροφορίας-
• Την διασταύρωση γνώσεων εμπειριών και γενικότερα την ανταλλαγή πληροφορίας από την αλληλεπίδραση 
• Επιπλέον υπάρχει πληθώρα επιχειρηματικών ιδεών για συμπληρωματικές υπηρεσίες
• Και γόνιμο έδαφος για νέα clusters

Γίνεται κατανοητό από τα παραπάνω πως η περιοχή δράσης ενός clusterδεν είναι απλά γόνιμη για την επιχειρηματική αλλαγή αλλά επιπλέον τη δημιουργεί και απολαμβάνει κέρδος από αυτή. Αυτό με άλλα λόγια σημαίνει πως έχει όλα τα απαραίτητα στοιχεία για διαρκή διαφοροποίηση και βιώσιμη ανάπτυξη.
Με τον όρο «Cluster» ή “συστάδες” αναφερόμαστε σε ομάδες ανταγωνιστικών επιχειρήσεων, συνήθως εγκατεστημένων σε γειτνιάζουσες περιοχές, οι οποίες αλληλεπιδρούν με στόχο την επίτευξη οικονομιών κλίμακας (κοινές προμήθειες, logistics, αποθήκες κ.ά.), την πρόσβαση σε πόρους (αγορές κεφαλαίων, ανάπτυξη και μεταφορά γνώσης, εξειδικευμένο προσωπικό), την άμεση και έγκαιρη πληροφόρηση και γενικότερα την ανάληψη πρωτοβουλιών για τη μείωση του κόστους παραγωγής, τη βελτίωση της λειτουργίας και την αύξηση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων - εταίρων. Οι συστάδες σε περιφερειακό επίπεδο μπορούν να στοχεύουν στην ανάδειξη περιφερειακών συγκριτικών πλεονεκτημάτων, όπως τα τοπικά προϊόντα, οι τουριστικές και πολιτιστικές διαδρομές. Στις συστάδες, εκτός από τις επιχειρήσεις – εταίρους (που ονομάζονται και «επιχειρήσεις κορμού»), συμμετέχουν υποστηρικτικές επιχειρήσεις και φορείς, όπως ενώσεις βιομηχανιών και επαγγελματικά επιμελητήρια, τεχνολογικά ιδρύματα, ερευνητικά ινστιτούτα και πανεπιστήμια, κυβερνητικοί οργανισμοί, χρηματοδοτικοί φορείς, δικτυομεσίτες κ.ά., οι οποίοι παρέχουν υπηρεσίες οριζόντιου χαρακτήρα προς τους εταίρους της συστάδας [4].

Το «όλον» είναι περισσότερο από άθροισμα των μερών
Τα Clusters βασίζονται σε συστημικές σχέσεις επιχειρήσεων που αφορούν ίδια η συμπληρωματικά προϊόντα, Παραγωγικές διαδικασίες, τεχνολογίες πυρήνα, απαιτήσεις φυσικών πόρων η εξειδίκευσης και φυσικά κανάλια διανομής.
Τα cluster εντοπίζονται σε μια περιοχή που περιορίζεται από τις αποστάσεις και τους χρόνους που οι εργαζόμενοι είναι διατεθειμένοι να ταξιδέψουν για εργασία και αντίστοιχα οι επιχειρηματίες για να πραγματοποιήσουν κοινωνική και επιχειρηματική δικτύωση και γενικότερα επαφές και αλληλεπίδραση. Μεγάλη συνεπως σημασία για την έκταση του clusterπαίζουν τα συστήματα μεταφοράς αλλά και οι κοινωνικές απαιτήσεις η κουλτούρα και οι προσωπικές προτιμήσεις
Τα cluster δεν ορίζονται τόσο από τη συγκεκριμένη οργανική συμμετοχή των μελλών όσο από το σκοπό και το στόχο και μάλιστα οι ίδιοι οι παίχτες ορίζουν το σκοπό τις προτεραιότητες και δημιουργούν μεταξύ τους σχέσεις δυναμικές που προσφέρουν διαρκώς νέα προστιθέμενη αξία.
Ο κλασσικός κύκλος ζωής ενός cluster ξεκινά με την εμβρυακή φάση περνά στην φάση ανάπτυξης και από εκεί στην ωριμότητα και την παρακμή

Εμείς τι κάνουμε;
Νομίζω από την σύντομη αυτή εισαγωγή έγινε κατανοητή η χρησιμότητα και τα οφέλη που προκύπτουν από δημιουργία ενός cluster.
Είναι κατανοητό πως η περιφέρεια της Κρήτης έχει πολλά να ωφεληθεί με βάση τις προοπτικές που περιγράψαμε από τη δημιουργία συνεργατικών σχηματισμών.
Ας δούμε όμως τις μαρτυρίες που καταγράφουν την αναγκαιότητα για την δημιουργία clusters.
Σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε από Το ΚΕΤΑ Κρήτης το 2006 με τίτλο «στήριξη της διαφοροποίησης και βελτίωση των κρητικών προϊόντων για καλύτερη πρόσβαση σε ξένες αγορές» και αφορούσε τα προϊόντα της κρητικής διατροφής: Ελαιόλαδο, Μέλι, Κρασί, Παξιμάδι, Προϊόντα ζύμης, Αρωματικά φυτά, Τυρί, και Τσικουδιά προέκυψαν μεταξύ των άλλων τα παρακάτω συμπεράσματα[5]:

• Τα ευρήματα κάνουν σαφές ότι δε μπορεί µια επιχείρηση να «χτυπήσει» ταυτόχρονα πολλές αγορές σε διάφορες χώρες έχοντας κατά νου την τροποποίηση των προϊόντων για κάθε µια. Αξίζει επομένως να δουν κάποιοι επιχειρηματίες τη συνεργασία τους µε κοινό στόχο µια και την ίδια αγορά.
• ….οι συνέργιες μεταξύ ξενοδοχείων, εστιατορίων και εκθέσεων Κρητικών προϊόντων αποτελούν εκ των ουκ άνευ απαίτηση και εξαιρετική ευκαιρία επαφής µε ξένους επισκέπτες μέσα από δοκιμές και εξοικείωση µε τα προϊόντα µας
• ….να συνδεθεί ο πολιτισμός µε την παραγωγή, γεγονός που ενισχύει και την ταυτότητα του τουριστικού µας προϊόντος,δημιουργώντας δηλαδή παράγωγα ή πρόσθετα θετικά αποτελέσματα για την Κρήτη

Εξάλλου σε άλλη μελέτη του ΚΕΤΑ Κρήτης του 2006 με τίτλο: «η αναπτυξιακή φυσιογνωμία της Κρήτης», αναφέρεται πώς[6]: η έλλειψη ανταγωνιστικότητας στον δευτερογενή τομέαλόγω της μικρής επένδυσης στις παραγωγικές δυνατότητες του τομέα αυτού είναι εθνικό φαινόμενο, παρατηρείται όμως ακόμη πιο έντονα στην περιφέρεια της Κρήτης.
Σε άλλη μελέτη του ΚΕΤΑ Κρήτης του 2005 με τίτλο: «Μελέτες καινοτομικότητας σε συγκεκριμένους κλάδους της οικονομίας της Κρήτης», αναφέρεται πώς[7]:

• Μόλις το 11,14% των επιχειρήσεων έχει εισάγει την τελευταία τριετία κάποιο νέο προϊόν ή υπηρεσία στην αγορά, ενώ παρόμοια είναι τα αποτελέσματα όσον αφορά στην εισαγωγή κάποιας οργανωτικής καινοτομίας, όπου το ποσοστό των εν λόγω επιχειρήσεων ανέρχεται στο 15% περίπου
• ….είναι απαραίτητο να υπάρξει ένα σχέδιο μαζικής μετάβασης – μετατροπής των πολλών Πολύ μικρών και Μικρών επιχειρήσεων, με τις περιορισμένες δυνατότητες και τα σημαντικά (οργανωτικά και οικονομικά) προβλήματα, σε Μεσαίες έστω επιχειρήσεις, οι οποίες και σαφώς περισσότερες δυνατότητες δραστηριοποίησης και ικανό (ανταγωνιστικό) μέγεθος διαθέτουν, αλλά και σημαντική ώθηση στην Εθνική Οικονομία μπορούν να δώσουν
• Το πολύ μικρό μέσο μέγεθος των επιχειρήσεων θέτει επιτακτικά την αναγκαιότητα δικτύωσης. Δεδομένου όμως ότι έχει αποδειχτεί πως οι Έλληνες δεν αρέσκονται να συμπράττουν, είναι επίσης αναγκαία η καλλιέργεια «κουλτούρας» σύμπραξης.
• Μεταξύ των άλλων επίσης είναι αναγκαία η καλλιέργεια «κουλτούρας» καινοτομίας.

Σε άλλη μελέτη που εκπονήθηκε το 2006 από το Τεχνικό το Γεωτεχνικό και το Οικονομικό Επιμελητήριο με θέμα την αναπτυξιακή προοπτική της Κρήτης αναφέρεται πως[8]:

• Ως ισχυρότερες προκλήσεις για την τοπική οικονομία αλλά και προϋποθέσεις προσαρμογής της στο νέο ανταγωνιστικό περιβάλλον παραμένουν η διασύνδεση των επιμέρους τομέων, η ανάδειξη των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και κυρίως αυτών που σχετίζονται με την ποιότητα ζωής, το φυσικό περιβάλλον και την προσφορά επώνυμων και ποιοτικών προϊόντων, καθώς και η περαιτέρω ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και ανταγωνιστικότητας, η οργάνωση των μονάδων σε σύγχρονη βάση η εγκατάσταση τους σε οργανωμένους χώρους (ΒΙΟΠΑ, ΒΕΠΕ) και η ανάπτυξη ισχυρών διασυνδέσεων μεταξύ της έρευνας - τεχνολογίας.

Συμπεράσματα από τις υπάρχουσες μελέτες
Υπάρχουν πολλές αντίστοιχες μελέτες που υποδεικνύουν όλες τρεις βασικούς άξονες προβλημάτων στους οποίους θα πρέπει να δώσουμε μεγάλη έμφαση αν θέλουμε να ενταχθούμε με αξιώσεις στο διεθνές ανταγωνιστικό σύστημα, να αποσπάσουμε πλούτο και άρα να επιφέρουμε ανάπτυξη στην περιοχή μας

• Δεν υπάρχει διασύνδεση των επιμέρους τομέων της οικονομίας και επιπλέον δεν υπάρχει διασύνδεση μεταξύ έρευνας τεχνολογίας και παραγωγικής διαδικασίας.
• Δεν υπάρχει κατάλληλη επιχειρηματική κουλτούρα συνεργασίας, διάχυσης της γνώσης κατάρτισης και ανταλλαγής της πληροφορίας
• Δεν υπάρχει εταιρική κουλτούρα διαφοροποίησης, καινοτομικότητας και δημιουργίας νέων προϊόντων

Για κάθε ένα από αυτούς τους προβληματισμούς μπορούμε φυσικά να ανακαλύψουμε τις αιτίες που προκαλούν το πρόβλημα και ήδη αυτό έχει γίνει όπως για παράδειγμα η αδυναμία μεταφοράς τεχνολογίας από τα ερευνητικά ιδρύματα στις επιχειρήσεις οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στην ανυπαρξία τμημάτων έρευνας και ανάπτυξης σε αυτές επειδή είναι πολύ μικρές και δεν έχουν την πολυτέλεια να τα συντηρούν.
Καθώς επίσης και η ύπαρξη πολλών μικρών επιχειρήσεων οδηγεί σε εσωστρέφεια ελάχιστη διαφοροποίηση, ένταση του ανταγωνισμού και άρα σε ανυπαρξία εταιρικής κουλτούρας συνεργασίας.

Όμως δεν είναι ο σκοπός μας να αναλύσουμε τα αίτια, γιατί αυτό έχει γίνει πολλές φορές και σε διάφορες μελέτες, αλλά να προτείνουμε λύσεις.

Προτάσεις και λύσεις
Απ όσα είπαμε για τους συνεργατικούς σχηματισμούς αβίαστα προκύπτει πως η απάντηση στο πρόβλημα που παρουσιάζει η τοπική οικονομία βρίσκεται στη δημιουργία συνεργατικών σχηματισμών με βασική στόχευση τα clusters.
Δεν είναι τυχαίο πως άλλες οικονομίες που σήμερα θεωρούνται ανταγωνιστικές είναι πολύ προχωρημένες σε σχέση με το συγκεκριμένο θέμα.

Δείτε για παράδειγμα την παρακάτω διαφάνεια από τo Ευρωπαϊκό παρατηρητήριο για τα clusters[9], στην οποία παρουσιάζονται με γαλάζιους δείκτες τα υπάρχοντα clusters, πόσο μπροστά είναι η γειτονική μας Ιταλία στον τομέα αυτό σε σχέση με εμάς που δηλώνουμε εκτός των άλλων αγροτική οικονομία.

Εικόνα 1: χάρτης κατανομής clusters στον αγροτικό τομέα στην Ευρώπη[10]. Πηγή: European Cluster Observatory
Δείτε επίσης την αντίστοιχη εικόνα από την ίδια πηγή που παρουσιάζει την πιθανή δυνατότητα δημιουργίας ενός cluster συμβολίζοντας με το μέγεθος του κίτρινου αστεριού την αντίστοιχη δυναμική για την περιοχή στον τομέα του τουρισμού

Εικόνα 2:Χάρτης τάσης δημιουργίας clusters στον Ξενοδοχειακό τομέα στην Ευρώπη¹⁰.
Στο χάρτη αυτό εμφανίζεται ένα αστέρι μεγέθους δύο, δηλώνοντας ουσιαστικά την έντονη δυναμική του κλάδου και την παρουσία συσσωματωμάτων επιχειρήσεων (businessagglomerations) για την συγκεκριμένη περιοχή. Δεν είναι τυχαία αυτή η παρατήρηση από το διεθνή οργανισμό και μάλιστα έρχεται σε μια πολύ συγκεκριμένη στιγμή στην οποία το τουριστικό προϊόν με τη μορφή που είναι σήμερα εμφανίζεται κορεσμένο και παράλληλα δέχεται έντονο ανταγωνισμό. Μεταφράζοντας αυτή την εικόνα πρέπει να παρατηρήσουμε πως ναι όντως υπάρχουν σοβαρές μεγάλες και δυναμικές τουριστικές επιχειρήσεις στο Νησί μας βρισκόμαστε όμως σε μια περίοδο που είναι απαραίτητος ο επιχειρηματικός μετασχηματισμός, η εξωστρέφεια και η διαφοροποίηση. Καμία όμως από τις παραπάνω δράσεις δεν είναι εφικτές στα μεγέθη των μεμονωμένων τοπικών επιχειρήσεων.
Οι τουριστική μας οικονομία έπρεπε ήδη να έχει ελέγξει τους τουριστικούς δρόμους, τις μεταφορές και το booking, εμπεδώνοντας τη μεγάλη εμπειρία της, το ποιοτικό τουριστικό προϊόν της και παγιώνοντας της θέση της να μπορέσει να ελέγξει τις ανερχόμενες τουριστικές περιοχές και να καθορίσει τις εξελίξεις αντί να σέρνεται πίσω από αυτές.
Για να γίνει όμως αυτό χρειάζεται συνεργασία, εμπιστοσύνη, πίστη στο στόχο και όραμα, να λοιπόν μια πρόκληση για των «κρητών τις κοινότητες».

Μελέτη παραδείγματος: Ένωση Επιχειρηματιών Ενοικιαζόμενων Διαμερισμάτων και Δωματίων του Νομού Ηρακλείου «Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ»
Είναι πολύ ενδιαφέρον πως κάποιοι επιχειρηματίες από τον τουριστικό χώρο βλέποντας ήδη την διεθνή συγκυρία και τις ευκαιρίες που εμφανίζονται άρχισαν να οργανώνονται γύρω από μια αντίστοιχη βάση δικτύωσης στοχεύοντας στην τελική δημιουργία ενός cluster.
Και αναφέρομαι στην Ένωση Επιχειρηματιών Ενοικιαζόμενων Διαμερισμάτων και Δωματίων του Νομού Ηρακλείου «Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ»[11]. Η οποία χωρίς φυσικά να έχει καμία γνώση των προαναφερθέντων ευρωπαϊκών παρατηρήσεων προχώρησαν ουσιαστικά στην πρώτη υλοποίηση συνεργατικού σχηματισμού που πολύ πιθανά θα οδηγήσει σε cluster.
Οι επιχειρηματίες αυτοί διαπίστωσαν πώς το προϊόν «ήλιος - θάλασσα» που κατά κανόνα αντιπροσωπεύουν έχει πλέον κορεστεί και παράλληλα δέχεται έντονο ανταγωνισμό από γειτονικές περιοχές της μεσογείου. Παράλληλα αντιμετωπίζουν μια σειρά παραμέτρων όπως την παραδοσιακή δομή και τον οικογενειακό χαρακτήρα και το πολύ μικρό μέγεθος των επιχειρήσεων, τον ελάχιστο χρόνο που διαθέτουν για προώθηση και παρακολούθηση εκθέσεων αλλά και τη μειωμένη δυνατότητα ανάληψης ρίσκου.
Τα προβλήματα αυτά τους οδηγούν σταδιακά στην Έλλειψη ενημέρωσης και παρακολούθησης των εξελίξεων στην ανυπαρξία ουσιαστικού marketing και τέλος στην εσωστρέφεια και τον μεταξύ τους ανταγωνισμό που όμως δεν μπορεί να οδηγήσει σε καινοτομική επιχειρησιακή βελτίωση με βάση τα παραπάνω προβλήματα.
Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξαν οι συγκεκριμένοι επιχειρηματίες είναι πως κάθε προσπάθεια διαφοροποίησης προσκρούει στο μικρό μέγεθος και την έλλειψη πόρων και οικονομιών κλίμακας άρα θα πρέπει να αποκτήσουν διακριτά μεγέθη ορατά και υπολογίσιμα από το διεθνή ανταγωνισμό.
Η κάθετη και οριζόντια δικτύωση του clusterθα δώσει στους επιχειρηματίες πρόσβαση σε πόρους και μέσα που ποτέ δεν είχαν όπως για παράδειγμα τη μεταφορά, τη σίτιση, τις κρατήσεις τις οργανωμένες προμήθειες την εκπροσώπηση σε εκθέσεις του εξωτερικού. Παράλληλα όμως τους δίνεται πλέον η δυνατότητα να πουλήσουν ένα νέο προϊόν: τον τουρισμό εμπειρίας σε συνεργασία με αγροτουριστικά καταλύματα και μέσα από την οργάνωση θεματικών διαδρομών εστιάζοντας στα θέματα της φιλοξενίας της κουλτούρας και της ιστορίας. Οι δρόμοι που ανοίγονται είναι πολλοί και η πορεία είναι ακόμα στην αρχή
Ήδη οι διαδικασίες δημιουργίας του clusterέχουν ξεκινήσει με συγκεντρώσεις των ενδιαφερομένων, ζυμώσεις και παρουσίαση της ιδέας η οποία φαίνεται να ενδιαφέρει μια πολύ μεγάλη μερίδα από αυτούς.  Παράλληλα έχει ξεκινήσει μια διαδικασία κινητοποίησης η οποία έχει αποσπάσει την προσοχή του αρμόδιου υπουργείου και πραγματοποιείται διερεύνηση της αγοράς προκειμένου να εντοπιστούν διαδικασίες και εργαλεία για την οργάνωση του cluster.
Στον τομέα της διατροφής παρόλη τη σημαντική επιστημονική δουλειά που έχει γίνει με το θέμα της Κρητικής διατροφής δεν έχει ακόμα καταγραφεί κανένα clusterστην περιοχή της Κρήτης ενώ το μοναδικό καταγεγραμμένο clusterστην περιοχή της Μακεδονίας αφορά στους δρόμους του Κρασιού.

Εικόνα 3: χάρτης κατανομής clusters στον τομέα του φαγητού στην Ευρώπη¹⁰.
Μελέτη παραδείγματος: «CRETACERT» Ο φορέας που δημιουργήθηκε με στόχο την δημιουργία και προβολή ποιοτικών γεωργικών προϊόντων της Κρήτης
Ενδιαφέρον εδώ παρουσιάζει η συσπείρωση κρητικών επιχειρηματιών γύρω από το ουσιαστικότερο ίσως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που αυτή τη στιγμή κατέχουν τα κρητικά προϊόντα: την ποιότητα.
Αρκετοί κρητικοί επιχειρηματίες παραγωγοί αγροτικών προϊόντων, συνεταιρισμοί επιστημονικά σωματεία, επιμελητήρια και ενώσεις, συσπειρώθηκαν γύρω από την ιδέα της ποιότητας και έφτιαξαν τον φορέα CRETACERT[12]που είναι μια αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία που δημιουργήθηκε με στόχο την δημιουργία και προβολή των ποιοτικών γεωργικών προϊόντων της Κρήτης.
Από τη δομή του ο φορέας αυτός έχει όλα τα αναγκαία χαρακτηριστικά για να εξελιχθεί σε ένα δυνατό clusterμε βάση την ποιοτική Κρητική παραγωγή. Η μέχρι τώρα πορεία του είναι ενθαρρυντική και φαίνεται να βαδίζει με βιώσιμα και σταθερά βήματα προς την επιτυχία.
Τα θέματα που καλείται να διαχειριστεί είναι πολλά και η ανάγκη δημιουργίας του γεννήθηκε από τα προβλήματα της ίδιας της αγοράς και ιδιαίτερα από την υπευθυνότητα που απαιτούν οι διεθνείς αγορές σχετικά με τα προϊόντα που είναι επώνυμα και τυποποιημένα.
Τα προϊόντα που θα φέρουν το σήμα του CRETACERT θα πρέπει να είναι Κρητικής προέλευσης (αποφυγή ελληνοποιήσεων), χωρίς υπερβάσεις στα θεσπισμένα όρια φυτοπροστατευτικών ουσιών (προστασία καταναλωτή) και πρόσθετα ελεγμένα, ώστε να έχουν καθορισμένες ποιοτικές προδιαγραφές (διασφάλιση χαρακτηριστικών ποιοτικής υπεροχής) που θα αφορούν την εμφάνιση, την συσκευασία, τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά και θα διασφαλίζουν την υγεία του καταναλωτή όχι μόνο από πλευράς φυτοπροστατευτικών ουσιών αλλά και υγιεινών συνθηκών συντήρησης και μεταφοράς. Οι παραπάνω δράσεις είναι αδύνατο να πετύχουν από μια μεμονωμένη επιχείρηση γιατί η όποια προσπάθεια δεν θα είναι αποσπασματική και θα έχει έλλειψη συλλογικότητας αντίθετα ο συνασπισμός φορέων και επιχειρήσεων (το cluster) μπορεί κάλλιστα να επιτύχει.
Σε επόμενο στάδιο ο φορέας CRETACRTθα μπορέσει να διασφαλίσει πόρους για να αναδείξει τα προϊόντα τη διατροφική τους αξία, αλλά και να βελτιώσει και να διαφοροποιήσει κάποια από αυτά.
Αντίστοιχες προσπάθειες έχουν γίνει και στον τομέα της Κρητικής διατροφής που μπορούν περισσότερο να καταταχθούν στην κατηγορία της δικτύωσης και σε κάθε περίπτωση δείχνουν σημάδια «συσσωμάτωσης» που όμως δεν είναι εμφανή στη διεθνή επιχειρηματική εικόνα.

CONCRED
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το πρόγραμμα «Διατηρώντας την Κρητική Διατροφή» ή «CONCRED», που έχει ως αντικείμενο την πιστοποίηση των εστιατορίων που προσφέρουν καλή κρητική κουζίνα, και κατάφερε να δικτυώσει κάτω από τον τίτλο «καλή κρητική κουζίνα» 34 εστιατόρια[13] (όπως τουλάχιστον φαίνεται στην ιστοσελίδα του) από όλη την Κρήτη.

Το κρητικό σύμφωνο ποιότητας
Το κρητικό σύμφωνο ποιότητας είναι μια άλλη αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία που ιδρύθηκε από τις τέσσερις Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις της Κρήτης με σκοπό την διάσωση, προβολή και διάδοση του προτύπου της Κρητικής Διατροφής αλλά και την πιστοποίηση χώρων εστίασης που προσφέρουν Κρητική Κουζίνα. Η εταιρεία έρχεται να καλύψει την ανάγκη για συντονισμένη προβολή και προώθηση της Κρητικής Διατροφής και την προαγωγή των τοπικών προϊόντων, τόσο σε επίπεδο νησιού, όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα και διεθνώς και φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως το Cluster της Κρητικής Διατροφής[14].

Ο Σύνδεσμος Ελαιοκομικών Δήμων Κρήτης
Στον τομέα του ελαιολάδου δραστηριοποιείται ένας ακόμα φορέας Ο Σύνδεσμος Ελαιοκομικών Δήμων Κρήτης (ΣΕΔΗΚ)[15], που αποτελεί ένα διαδημοτικό φορέα ιδιωτικού δικαίου μη κερδοσκοπικού χαραχτήρα και περιλαμβάνει σαν μέλη του, 60 Δήμους της Κρήτης. Παράλληλα συνεργάζεται με πολλούς άλλους φορείς του νησιού που σχετίζονται με την ελαιοκομία όπως Νομαρχίες, ΤΕΔΚ, Ενώσεις Γεωρ. Συνεταιρισμών, Επιμελητήρια και Ιδρύματα. Στους στόχους του Καταστατικού του, περιλαμβάνεται η αύξηση της παραγωγικότητας και η βελτίωση της ποιότητας του ελαιολάδου, η μείωση του κόστους παραγωγής, η αύξηση της κατανάλωσης του Κρητικού παρθένου ελαιολάδου, η ανάδειξη και προβολή της ανεγνωρισμένης υγιεινής, γευστικής και πολιτιστικής αξίας του και η προστασία της φημισμένης ποιότητας του.

Δίκτυο Οινοποιών Νομού Ηρακλείου
Το Δίκτυο ΟινοποιώνΝομού Ηρακλείου είναι μια ακόμα προσπάθεια που αφορά σε προϊόντα της κρητικής διατροφής. Το Δίκτυο ΟινοποιώνΝομού Ηρακλείου[16] σκοπό έχει την ανάπτυξη κάθε δραστηριότητας που θα συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και των θεσμών σχετικά με την οικονομική, κοινωνική, περιβαλλοντική και πολιτιστική σπουδαιότητα των προϊόντων αμπέλου και οίνου της Κρήτης. Οι δραστηριότητες στις οποίες αποσκοπεί το Δίκτυο είναι η συμβολή, ο σχεδιασμός, η διαμόρφωση και η εφαρμογή της στρατηγικής και των πολιτικών ανάπτυξης όλων των δραστηριοτήτων που αφορούν στο αμπέλι και το κρασί και γενικότερα στην θεσμική στήριξη των προϊόντων αυτών στις αγορές.
Βασικό μέλημα του Δικτύου αποτελεί η διαρκής βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων μέσω συνεχών ελέγχων που σκοπεύουν στην προστασία των καταναλωτών και των παραγωγών και στην ανάληψη πρωτοβουλιών και ενεργειών προκειμένου να αναδειχθεί, να διατηρηθεί, να υποστηριχθεί και να “κληροδοτηθεί” η πανάρχαια, πολύτιμη, ιστορική και πολιτιστική Κρητική παράδοση σχετικά με την άμπελο και τον οίνο.

Απαιτείται συνεργασία
Είναι έξω από τους σκοπούς της παρούσας καταγραφής η πλήρης παρουσίαση όλων των προσπαθειών που έχουν γίνει γύρω από τα κρητικά αγροτικά προϊόντα όπως για παράδειγμα η πρόσφατη ίδρυση του «δικτύου κρητικού ελαιολάδου» και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί καταγραφή όλων των δράσεων στο χώρο αυτό .
Η αναφορά αυτή γίνεται κυρίως για να καταδειχθεί πως ενώ υπάρχουν στοιχεία συσσωμάτωσης επιχειρήσεων, φορέων και επιστημονικών ιδρυμάτων, δεν υπάρχει ακόμα η συνένωσή τους που θα τους επιτρέψει να οργανωθούν σε ένα πραγματικό clusterκαι να γίνουν ορατά από την παγκόσμια επιχειρηματική κοινότητα και σταδιακά να λαμβάνουν μέρος στον επηρεασμό των διεθνών εξελίξεων και να εκπροσωπηθούν στο διεθνή χάρτη με τα cluster.
Ιδιαίτερα για τα προϊόντα της κρητικής γης που και ποιοτικά είναι και εντάσσονται σε ένα πολύ δυνατό διεθνές brandnameθεωρείται απαραίτητη η δημιουργία ενός συστήματος ενεργοποίησης διαδικασιών clusteringοι οποίες θα δημιουργήσουν κοινότητες και θα συνενώσουν τα επιμέρους τμήματα του TANGRAMπου σήμερα υπάρχουν αλλά είναι διάσπαρτα και δεν επικοινωνούν μεταξύ τους.
Στο αντίστοιχο εργαστήριο της παρούσας θεματικής ενότητας θα μας δοθεί η ευκαιρία να συζητήσουμε αυτό το μοντέλο και το σύστημα υποστήριξης που θα επιτρέψει την προσέγγιση των τμημάτων την αλληλεπίδραση και την ανασύνταξή τους κάτω από ένα ενιαίο clusterΠου μπορεί σταδιακά να δημιουργηθεί.

Ένα cluster γεννιέται, δε γίνεται
Ένα επιπλέον συμπέρασμα που ανακύπτει αβίαστα από την θεώρηση των συνεργατικών σχηματισμών που σήμερα υπάρχουν στην περιφέρειά μας είναι πως όσα απ αυτά επιβίωσαν έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό ότι δηλαδή γεννήθηκαν από μια πραγματική ανάγκη αντιμετώπισης ενός προβλήματος.
Είναι καταγεγραμμένο στη διεθνή πρακτική πως ένα cluster γεννιέται και δε γίνεται[17]. Η προσέγγιση πρέπει πάντα να έχει επιχειρηματική βάση και να ξεκινάει από τη βάση (bottomup). Αυτό είναι και το μήνυμα που πρέπει να λάβει από το συνέδριο αυτό η πολιτεία πως ή όποια στήριξη, χειραγώγηση, και χρηματοδότηση θα πρέπει πάντα να είναι στραμμένη προς τη διευκόλυνση της δημιουργίας συνεργατικών σχηματισμών που ήδη έχει διαφανεί η ανάγκη παρουσίας τους και έχουν γίνει τα πρώτα βήματα και όχι η επιβολή τους μέσω χρηματοδοτήσεων[18].
Πρόσφατο είναι το παράδειγμα των περιφερειακών πόλων καινοτομίας η οποίο αν και φιλόδοξο δεν οδήγησε στα επιθυμητά αποτελέσματα.
Ο ρόλος της πολιτείας είναι να συμβάλει στη δημιουργία ινστιτούτων συνεργασίας όχι σαν μια ακόμα χρηματοδότηση στα ήδη υπάρχοντα ιδρύματα αλλά σαν ικανοποίηση της ανάγκης που καταφανώς καταγράφεται από εκατοντάδες πονήματα για υποβοήθηση της συνεργατικής κουλτούρας και επίτευξης δεσμών συνεργασίας ανάμεσα σε επιχειρήσεις ιδρύματα φορείς και οργανισμούς.
Τέλος είναι απαραίτητη και πολύ σημαντική η εμπλοκή των αποδήμων μέσα στους συνεργατικούς σχηματισμούς προκειμένου να προσφέρουν τις δυνατότητες επέκτασης των σχηματισμών και την απαιτούμενη διεθνοποίηση τους.
Με αμοιβαίο όφελος οι ομογενείς επιχειρηματίες αποτελούν ισότιμα μέλη στο clusterβοηθώντας στην επέκταση και στην ανάπτυξη των δικτύων διανομής, στην ενίσχυση του brandnameτου cluster, αλλά και λειτουργώντας και ως τα σταθερά σημεία αναφοράς για να γίνεται η απαιτούμενη αξιολόγηση των τοπικών προσπαθειών και με την ανάλογη ανατροφοδότηση να πραγματοποιείται ανασχεδιασμός των δράσεων.

[1]http://en.wikipedia.org/wiki/Tangram

[2]Stuart A. Rosenfeld, «Creating Smart Systems, A guide to cluster strategies in less favoured regions», European Union-Regional Innovation Strategies, April 2002

[3]Παπαχρόνη Μ και Μ. Μαύρη, περιοδικό "Σπουδαί", τόμος 56, τευχος 2^ο, (2006), «προσδιορισμός περιφερειακών βιομηχανικών συμπλεγμάτων επιχειρήσεων»

[4]ΕΟΜΜΕΧ 2010: Εγχειρίδιο «Συστημάτων - Συστάδων» Επιχειρήσεων (clustering) Δικτύων

[5]Μελέτη ΚΕΤΑ Κρήτης, 2006: «Στήριξη της διαφοροποίησης και βελτίωση των κρητικών προϊόντων για καλύτερη πρόσβαση σε ξένες αγορές»

[6]Μελέτη ΚΕΤΑ Κρήτης, 2006: «Η αναπτυξιακή φυσιογνωμία της Κρήτης»

[7]Μελέτη ΚΕΤΑ Κρήτης, 2005: «Μελέτες καινοτομικότητας σε συγκεκριμένους κλάδους της οικονομίας της Κρήτης»

[8]Μελέτη Τεχνικού, Γεωτεχνικού και Οικονομικού Επιμελητηρίου, 2006: «Η αναπτυξιακή προοπτική της Κρήτης»

[9]www.clusterobservatory.eu

[10]Πηγή: European Cluster Observatory

[11]http://www.enosifiloxenia.gr

[12]http://www.cretacert.org/