Πνεύματα της Ευρώπης

 Ενθέματα-Η Αυγή- 3.10.2010
Του Νικόλα Σεβαστάκη

Υπάρχει, όπως είναι γνωστό, μια πλούσια κληρονομιά σκέψεων για την Ευρώπη. Από τον Ουγκώ, στον Νίτσε και στον Βαλερύ. Από τον Ανατόλ Φρανς ως τον Μίλαν Κούντερα. Και από τις φιλοσοφίες της Ιστορίας ως την ποιητική των συνόρων και των περιοχών. Λόγοι περί Ευρώπης που αποτέλεσαν δηλώσεις αγάπης σε εμβληματικές πόλεις, σε ιερούς τόπους της λογοτεχνίας, της μουσικής και της αρχιτεκτονικής. Στοχασμοί για τη Δύση, την Mitteleuropa (Μεσευρώπη), τη Μεσόγειο.

Σε όλα αυτά τα υψηλά θραύσματα του μακρινού ή πιο πρόσφατου παρελθόντος αναζητείται επίμονα μια ορισμένη ιδέα της Ευρώπης, μια πνευματική αποστολή ή, όπως συνηθίζονταν να λέγεται, ένα πεπρωμένο. Άλλοτε ανασκάπτοντας τις τρεις πολιτισμικές πηγές --Αθήνα, Ρώμη, Ιερουσαλήμ-- και άλλοτε σε διάλογο με τις αξίες της νεωτερικής εποχής, με το τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης. Ανακαλύπτοντας αρμονίες και αντιθέσεις που έφτασαν ως το σήμερα: λ.χ. για τη σημασία του χριστιανισμού στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού ή για άλλα ζητήματα που διχάζουν όσο αλλάζουν άρδην τα δημογραφικά και πολιτιστικά τοπία των χωρών της ηπείρου.

Στις περισσότερες από τις κλασικές της στοχαστικές προβολές, η Ευρώπη αναδείχτηκε ως ο τόπος της αντίφασης και της μεγάλης σύγκρουσης. Ποτέ δεν αντιμετωπίστηκε ως απλή εμπειρική επιφάνεια, μια υπόθεση της πολιτικής ή της οικονομικής γεωγραφίας. Σε αυτήν χαράχτηκε η ιδεώδης παρέκκλιση από το είναι προς το δέον, προς την ήπειρο των δυνατοτήτων. Και όταν ο Βαλερύ ορίζει τον άνθρωπο ως «περιπέτεια» εντοπίζει ακόμα την αποστολή της Ευρώπης στην απομάκρυνση από τους φυσικούς καθορισμούς, στις επινοητικές ελευθερίες του πνεύματος. Η στενότητα του χώρου ή η σπανιότητα των πόρων μετριάζεται από τις περιπέτειες της δημοκρατικής πολιτικής επινόησης, της αισθητικής και επιστημονικής δημιουργίας. Αυτή η έννοια της ελευθερίας ως αντίστασης στην ωμή αυτοσυντήρηση, ως υπέρβαση του δεδομένου μέσα από την καλλιέργεια της απορίας και του αναστοχασμού είναι συστατική της παραδοσιακής ευρωπαϊκής προβληματικής.

Η περιπέτεια βεβαίως είχε συχνά διπλή κατεύθυνση. Είτε προς τη χειραφέτηση είτε προς το ζόφο της βαρβαρότητας, προς τη μεγάλη τέχνη αλλά και το μαζικό έγκλημα, προς τη διεθνιστική οικουμενικότητα όσο και προς τον πιο ερεβώδη εθνικισμό. Τα πνεύματα της Ευρώπης αποτέλεσαν διαφορετικές μαρτυρίες της ανθρώπινης δυνατότητας ενσαρκωμένης σε μια ιδέα. Υπήρξαν σε διαφορά και δυναμική απόκλιση το ένα από το άλλο. Έτσι μπορούμε να μιλούμε για πολλαπλές χρήσεις και αντικαθρεφτίσματα του ευρωπαϊκού ειδώλου. Έχουμε την Ευρώπη της Δημοκρατίας των Γραμμάτων, την Ευρώπη των κοινωνικών και ταξικών αγώνων, την παλαιά Ευρώπη των ηγεμονικών θεσμικών θρησκειών όπως ο καθολικισμός. Και φυσικά την Ευρώπη της Δεξιάς και της Αριστεράς, το μεγάλο εργαστήριο της ιδεολογίας και της ουτοπίας.

Σήμερα ωστόσο δεν βρίσκουμε μια ιδέα της Ευρώπης. Κατακτήθηκε η ειρήνη και η συνύπαρξη των διαφορών, αλλά δεν επιτρέπεται να συγχέουμε τον λόγο περί Ευρώπης με τις πολιτικές κρίσεις για την οντότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το συγκεκριμένο θεσμικό μόρφωμα τείνει όλο και περισσότερο να καταστεί πεδίο αποκλεισμού και απώθησης σημαντικών δυνατοτήτων. Αναφέρομαι ιδίως στις δυνατότητες για πειραματισμό με διαφορετικές ερμηνείες και εφαρμογές των καταστατικών αρχών της Ευρώπης. Ποια είναι, για παράδειγμα, τα περιθώρια «παραβίασης» των ιερών κανόνων που έχει θεσπίσει η καπιταλιστική ορθοδοξία; Οι οίκοι αξιολόγησης και οι μεγάλες τράπεζες ορίζουν πλέον με επιτακτικό τρόπο τα θεμιτά όρια της πολιτικής πράξης. Και οι ελίτ της Ένωσης μοιράζονται ανάμεσα σε φίλους της Αμερικής και όψιμους θαυμαστές της Κίνας, της Ινδίας ή των αραβικών Εμιράτων.

Δεν είναι ασήμαντο, άλλωστε, ότι η γλώσσα των ευρωπαϊκών οδηγιών είναι αυτή η άθλια πρόζα που μιμείται τα memo που κυκλοφορούν στις μεγάλες εταιρίες. Την έχουμε συνηθίσει αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν συνιστά μια πολυετή νοηματική αλλοίωση. Μια τέτοια επίφοβη novlangue διαχέεται παντού για να επιτηρήσει και στις παραμικρές τους λεπτομέρειες τη δομή των εκπαιδευτικών συστημάτων, τη λειτουργία των κοινωνικοασφαλιστικών συστημάτων ή την οργάνωση των ραδιοτηλεοπτικών τοπίων. Ανίκανο για μορφές εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης, αυτό το μόρφωμα δίχως ιδέα μοιάζει πλέον με έναν χώρο αμοιβαίων οικονομικών εκβιασμών και πολιτικής ομηρίας. Η αρχιτεκτονική του έχει πάψει να αντανακλά ζωντανούς συσχετισμούς μεταξύ αντίπαλων σχεδίων. Θυμίζει περισσότερο έναν θρησκευτικό κώδικα που αξιώνει την υπακοή των πληθυσμών. Πρόκειται ωστόσο για θρησκεία που δεν παθιάζει πια ούτε τους ιερείς ούτε τους ιεραποστόλους της. Για αυτό και σημαντικό κομμάτι των ηγετικών της ελίτ αποστατεί από την ευρωπαϊκή υπόθεση προτιμώντας τις πραγματιστικές ισορροπίες των εθνικών εγωισμών. Όσο καιρό υπήρχε η «κομμουνιστική» Ανατολή ο ευρωπαϊκός λόγος είχε ένα νόημα ως αναπόσπαστο μέρος του λόγου της Δύσης και των φιλελεύθερων δημοκρατικών πολιτικών αξιών. Μετά την εξαφάνιση του εχθρού αυτός ο λόγος δεν διαθέτει ζωτικά πολιτικά ενδιαφέροντα. Ο υπαρκτός ευρωπαϊσμός λειτουργεί εσχάτως ως μια γερμανική παραλλαγή των παγκόσμιων «φιλελεύθερων» μάντρας, των ίδιων που ψέλνονται από το Βερολίνο ως τη Σαγκάη. Και έμεινε ο νοσταλγικός, ονειρικός, ηθικός ευρωπαϊσμός ως η έσχατη στράτευση των αριστερών φιλελεύθερων.

Από μια άποψη το πεδίο εξακολουθεί να διαιρείται ανάμεσα στο ισχύον και στο δέον ή αλλιώς μεταξύ οικονομίας, ηθικής και πολιτικής. Αλλά αυτός ο διαμοιρασμός δεν διαθέτει ένταση και αξιόπιστο περιεχόμενο. Όσο ο ευρωπαϊσμός των διανοουμένων ή των «οραματιστών» πολιτικών επικοινωνούσε με μια ορισμένη ιδέα της Ευρώπης, με έναν διακριτό ευρωπαϊκό σκοπό μπορούσε να συντηρεί ικανά αποθέματα ενδιαφέροντος. Ακόμα και αν ο σκοπός ήταν η διατήρηση εναλλακτικών μοντέλων καπιταλισμού, μιας πιο ανθρώπινης «οικονομίας της αγοράς» από αυτής των Ηνωμένων Πολιτειών, συνιστούσε εντούτοις μια ιδιαίτερη πολιτισμική επιλογή.

Σήμερα αμφισβητείται και η παραμικρή αξίωση για ένα σύστημα σκοπών ή ένα διακριτό πολιτικο-αξιακό στίγμα. Ο λόγος των ηγετικών ελίτ της Ένωσης εμμένει στην απώθηση κάθε στοιχείου το οποίο ανακαλεί την λεγόμενη ευρωπαϊκή «οπισθοδρόμηση/υστέρηση». Το ίδιο το θέμα μιας αυτόνομης ευρωπαϊκής θέσης στο σύστημα του κόσμου έφτασε να θεωρείται αιτία υστέρησης σε σχέση με τις ταχύτητες και τις ευφυείς προσαρμογές των άλλων. Για τους αξιωματούχους της, το μέλλον της Ευρώπης βρίσκεται κυρίως στον μιμητικό ανταγωνισμό με τις πιο δυναμικές οικονομίες του κόσμου. Το μέλλον της Ευρώπης είναι, κατά κάποιον τρόπο, η βαθμιαία αυτοαναίρεσή της, η απάρνηση των περίφημων εξαιρέσεων που μόνο αυτές όριζαν χώρους ελευθερίας και αλληλεγγύης άγνωστες αλλού.

Το τίμημα είναι η εμφανής αποκοπή της Ευρώπης από τους ευρωπαϊσμούς, όχι μόνο τους αριστερούς αλλά και αυτούς που κατασκεύασε η φαντασία του πολιτικού φιλελευθερισμού και του πολιτιστικού κοσμοπολιτισμού. Ποτέ άλλοτε δεν ήταν μεγαλύτερη η απόσταση μεταξύ της παρούσας «διακυβέρνησης» και εκείνων των βλεμμάτων τα οποία αναζητούσαν το νόημα και την, μερική έστω, ενσάρκωση της ευρωπαϊκής διαφοράς.

Ο Νικόλας Σεβαστάκης διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ