«Οι Ελληνες θα επιβιώσουν στην κρίση»

Συνέντευξη του Γκρέγκορι Ναζ, καθηγητή του Χάρβαρντ και κορυφαίου μελετητή του Ομήρου 

Είμαστε καταναλωτές που δεν σκέφτονται. Είναι σημάδι του καιρού μας. Δείτε για παράδειγμα τι γίνεται με τη λογοτεχνία. Την αντιμετωπίζουμε ως είδος προς κατανάλωση. Δεν είναι χάπι όμως. Δεν είναι βιταμίνη που θα μας λύσει τα προβλήματα. Εχει διαδραστικό χαρακτήρα», λέει στα «ΝΕΑ» ο εκ των κορυφαίων μελετητών του Ομήρου και της αρχαϊκής ελληνικής ποίησης, καθηγητής Κλασικών Σπουδών και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, Γκρέγκορι Ναζ, που έχει υποστηρίξει πως τα ομηρικά έπη υπέστησαν δυναμικές αλλαγές μέσω της προφορικής παράδοσης.
Και μόνο ο τίτλος του είναι αρκετός για να σε κάνει νιώσεις δέος. Πόσω μάλλον αν γνωρίζεις πως ο Γκρέγκορι Ναζ, που γεννήθηκε στην Ουγγαρία και σπούδασε στα πανεπιστήμια της Ιντιάνας και του Χάρβαρντ Γλωσσολογία- πριν «ερωτευτεί» όπως λέει ο ίδιος την αρχαία ελληνική λογοτεχνία- είναι από τους πρωτοπόρους στη διάδοση της γνώσης με ψηφιακά μέσα. Ο πρωτοστάτης για την ψηφιακή διάσωση του αρχαιότερου και καλύτερα διατηρημένου πλήρους κειμένου της “Ιλιάδας”, του χειρογράφου Venetus Α της συλλογής του Βησσαρίωνα, το οποίο και έχει αναρτήσει στο Διαδίκτυο ώστε να είναι προσβάσιμο σε όλους. Κι όμως. Ο άνθρωπος που εμπνεύστηκε το ψηφιακό λίκνο το οποίο επιτρέπει τη διάσωση ακόμη και των πιο ευαίσθητων χειρογράφων και αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής μας, δεν έχει ίχνος από το ύφος που θα περίμενες να αντικρύσεις. «Ξέρω πως θα θέλατε να ακούσετε μια δήλωση του τύπου “διαβάστε Ομηρο για να λύσετε τα προβλήματά σας”. Εχω όμως να σας πω το εξής: η λύση των προβλημάτων είναι ενσωματωμένη στην ποίηση και την προφορική παράδοση. Και κρούω τον κώδωνα του κινδύνου προς όλους όσοι είναι παθητικοί καταναλωτές. Αν μας ρωτήσει κάποιος πώς βαθμολογούμε την “Οδύσσεια” στην κλίμακα ένα έως δέκα και βάλουμε πέντε, δεν σημαίνει πως αξίζει πέντε η “Οδύσσεια”, διότι δεν βαθμολογούμε μόνο εμείς το κείμενο. Μας αξιολογεί κι εκείνο. Και ίσως το πέντε να είναι ο βαθμός που μας αξίζει. Κι εδώ βρίσκεται και είναι η ομορφιά του ελληνικού πολιτισμού: στη διαδραστικότητα, τη ζωντάνια, τη συνέχεια στη γλώσσα. Είναι μια πρόκληση που μας προκαλεί διαρκώς να γίνουμε καλύτεροι», συνεχίζει ο διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ, το οποίο σε συνεργασία με το Εργαστήριο Μελέτης Μύθου και Θρησκείας στην Ελληνική και Ρωμαϊκή Αρχαιότητα του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών διοργάνωσαν συνέδριο με θέμα τον Επικό Κύκλο.  

Βρισκόμαστε στο επίκεντρο μιας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης; Πιστεύετε ότι είναι και πολιτιστική; Πρέπει να καταλάβουμε πως δεν υπάρχει μόνο καλή ή κακή περίοδος στην Ιστορία. Αν πάμε πίσω στον 5ο αι. π.Χ. δεν θα βρούμε μόνο θετικά, αλλά και αρνητικά μαθήματα. Αν, για παράδειγμα, σκεφτούμε πως κάποιος ήθελε να σκοτώσει τον Αλκιβιάδη και δεν το έκανε, συνειδητοποιούμε αυτομάτως ότι βρίσκονται μπροστά μας εκατοντάδες χαμένες ευκαιρίες που θα άλλαζαν την Ιστορία. Πρέπει να καταλάβουμε ότι ο πολιτισμός είναι κάτι δυναμικό και διόλου στατικό.

Η ιστορία επηρεάζει τον πολιτισμό. Ο ελληνικός πολιτισμός ωστόσο είναι τόσο ανθεκτικός και αυτό με κάνει αισιόδοξο τόσο για την επιβίωση των Ελλήνων όσο και του πολιτισμού τους. Αλλά για να καταλάβετε τι εννοώ ακριβώς, θα σας δώσω ένα παράδειγμα.

Συμμετείχα τον Μάιο σε ένα διεθνές συνέδριο για τον Ομηρο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το Σάββατο το βράδυ, μεσούσης της κρίσης, είδα τον κόσμο έξω να γλεντάει, να γελάει, να τρώει, να πίνει, να χορεύει... Εμοιαζε με καρναβάλι. Και τότε άκουσα κάποιον από την παρέα να λέει: «Η Ελλάδα έχει μεγάλο πρόβλημα, αλλά όχι κι οι Ελληνες!».

Η εικόνα αυτή λοιπόν δείχνει πως ο ελληνικός πολιτισμός μπορεί να επιβιώσει στην οικονομική κρίση.

Οι κλασικές σπουδές μπορούν να μας δώσουν λύσεις; Θέλω να είμαι ειλικρινής. Αν και αφιέρωσα όλη μου τη ζωή στον ελληνικό πολιτισμό θαυμάζοντας την ομορφιά και την ευφυΐα του με τις συνέχειες και τις ασυνέχειές του, θεωρώ πολύ σημαντικό οι Ελληνες- ιδιαιτέρως της Διασποράς- να μην τον χρησιμοποιούν ως μέσο για να δικαιολογήσουν τη σημερινή τους ταυτότητα.

Οι Ελληνες που ζουν στην Ευρώπη κάνουν περισσότερη ενδοσκόπηση και αυτοκριτική. Εκείνοι που ζουν όμως στις Ηνωμένες Πολιτείες ανησυχούν για το πώς θα διατηρήσουν ζωντανές τις παραδόσεις τους για τρεις και τέσσερις γενεές. Και διψούν περισσότερο από οπουδήποτε αλλού για να ανυψώσουν τον ελληνικό πολιτισμό ώστε να στηρίξουν τη σημερινή τους ταυτότητα.

Εκεί είναι και η μεγαλύτερη εμπλοκή μου, ως δασκάλου. Μελετώ τον ελληνικό πολιτισμό με τις συνέχειες και τις ασυνέχειές του. Οι περισσότεροι έχουν στο μυαλό τους παγιωμένες, στατικές απόψεις. Μιλούν, για παράδειγμα, για το θαύμα της αθηναϊκής δημοκρατίας στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. Αν τους ρωτήσεις για το θαύμα της Αίγινας στις αρχές του 5ου αι π.Χ., δεν θέλουν να ακούσουν. Αναζητούν τα γνωστά τους μοντέλα και τα επαναλαμβάνουν. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι λείπει η δυναμική. Ως δάσκαλος λοιπόν αποστολή μου είναι να δείξω πως οι λύσεις δεν βρίσκονται μέσα από μη εύκαμπτες προσεγγίσεις, άλλα μέσα από την εξερεύνηση και την ποικιλία.

Γιατί η αρχαία ελληνική λογοτεχνία εξακολουθεί να είναι επίκαιρη;

Δεν είναι επίκαιρη απλώς, είναι μέρος της καθημερινότητάς μας. Θα σας δώσω δύο παραδείγματα. Αν κάποιος σήμερα λιποθυμήσει, του λέμε «τι έπαθες;». Και πριν από 4.000 χρόνια χρησιμοποιούσαν την ίδια έκφραση με την ίδια σύνταξη για την ίδια περίσταση. Δείτε τι συμβαίνει στην «Ιλιάδα». Ο Εκτορας αποχαιρετά την Ανδρομάχη και τον γιο του. Το παιδί φοβάται την εντυπωσιακή περικεφαλαία τού πατέρα του και βάζει τα κλάματα. Ο Εκτορας βγάζει την περικεφαλαία και παίρνει αγκαλιά το παιδί, ενώ το ζευγάρι χωρίζει με χαμόγελο στα χείλη και δάκρυα στα μάτια. Οι αρχαιολόγοι απέδειξαν πως η παραγωγή της περικεφαλαίας που φορούσε ο Εκτορας σταμάτησε το 1600 π.Χ. Το συναίσθημα όμως ανάμεσα στο ζευγάρι, όπως και ανάμεσα στον πατέρα και το παιδί που περιγράφει ο Ομηρος είναι ακριβώς το ίδιο. Οι ανθρώπινες στιγμές δεν έχουν αλλάξει.

Ποιος ήταν τελικά ο Ομηρος; Είμαι οπαδός της θεωρίας της εξέλιξης, ένας δαρβινιστής της λογοτεχνίας. Ως εκ τούτου θεωρώ πως ο Ομηρος είναι ένας ήρωας της λογοτεχνίας που εκφράζει τη ζωή καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο. Κι αυτό επετεύχθη χάρη στην προφορική παράδοση αρχικά. Τα έπη άλλαζαν δε γενιά με γενιά. Στα κλασικά χρόνια για παράδειγμα, λειτούργησαν υπέρ της προπαγάνδας της αθηναϊκής ηγεμονίας.

Κινδυνεύουν οι κλασικές σπουδές;

Αυτό το ακούω από τότε που ήμουν νέος. Πάντα υπάρχουν Κασσάνδρες. Είναι μια άποψη που έχει να κάνει με το γεγονός ότι η εκπαιδευτική πολιτική παγκοσμίως βρίσκεται σε διαρκή πτώση. Είναι ένα θέμα που δεν έχει να κάνει με την ελληνική παιδεία και τον ελληνικό πολιτισμό, αλλά με τον πολιτισμό εν γένει. Είμαι αισιόδοξος ότι αν και θα υπάρχουν σκαμπανεβάσματα, τα πράγματα θα πάνε καλά.

Αισθάνεστε μόνος ως φιλέλληνας;

Οχι. Και δεν βλέπω την Ελλάδα ως το κακό παιδί της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Υπάρχει άγνοια. Δεν ξέρουν τους Ελληνες και τα ελαττώματά τους. Εγώ τα γνωρίζω καλύτερα κι από εκείνους. Δεν θυμώνω. Χαμογελάω όταν βλέπω τι γίνεται. 

ΝΕΑ 07.08.10